J. S. Salimov, N. B. Pirmatov

Induktorli generator haqida ma 'lumot bering.

Reaktiv sinxron motoming ishlash prinsipi to ‘g ‘risida ma 'lumot bering.

Doimiy magnitli sinxron motorning tuzilishi va ishlash prinsipini gapiring.

V BO‘LIM.
0‘ZGARMAS TOK MASHINALARI
0‘zgartirgich texnikasining jadal o‘sishi tufayli o‘zgarmas tok (0‘T) mashinalari ko‘pchilik holda motor rejimida ishlatilib amaliyot uchun muhim bo‘lgan quyidagi afzalliklarga ega:

1. 
   aylanish chastotasining oddiy usulda keng ko‘lamda silliq o‘zgartirilishi;
   
2. 
   nisbatan kam tokda katta ishga tushirish momentining hosil bo'lishi;
   

4. 
   o‘ta yuklama bilan ishlash qobiliyatining nisbatan kattaligi;
   
5. 
   har xil bikirlikka xos (aylanish chastotasi kam yoki ko‘p o‘zgaradigan) mexanik xarakteristikalarni olish mumkinligidir.
   

V.l-rasm. Quwati 1000 kW, U = 250 V, /_v= 4000 A, n=750 ayl/min bo‘lgan tayanch podshipnikli o ‘zgarmas tok generatori (ishlatishga o‘matilgan holati): 1 — birlamchi motor; 2 — generator; 3 — cho ‘tkali qurilma.

27. 
    BOB. 0‘ZGARMAS TOK MASHINALARINING
    KONSTRUKSIYASI VA ISHLASH PRINSIPI
    
    1. 
       0‘zgarmas tok mashinalarining tuzilishi va ishlash prinsipi
       

0‘zgarmas tok motor (0‘TM)lari elektr transportida, avtomatik rostlash sistemasida, jo‘valash stanoklarida, yuk ko‘tarish kranlarida, ekskavatorlarda, metallarga ishlov berish stanoklarida, to‘qimachilik sanoatida keng ishlatiladi. 0‘T generatorlari (V. 1-rasm) esa 0‘T energiya manbayi sifatida (masalan, katta quvvatli 0‘TM larini o‘zgarmas tok bilan ta’minlashda) ishlatiladi.
0‘T mashinalari cho‘tka-kollektor apparatlarining ishi bilan bog‘liq bo‘lgan kamchiliklari mavjud, ya'ni katta yuklamada cho‘tkalar bilan kollektor orasida yuzaga keladigan uchqunlanish mashina ishiga salbiy ta’sir ko‘rsatib ishonchlilik darajasinipasaytiradi. Shu sababli O^lT mashinalarini portlashga xavfli bo‘lgan muhitlarda ishlatib bo‘lmaydi. Kollektor 0‘T mashinasining konstruksiyasini murakkablashtiradi, ekspluatatsiya jarayonida uni muntazam nazorat qilib turish talab qilinadi. 0‘TM qisqa tutashgan rotorli asinxron motorga nisbatan 2,5^-3 marta qimmat va uni ishlatish uchun O^lT energiya manbasi yoki o‘zgaruvchan tokni to‘g‘rilagich qurilmasi zarur bo‘ladi.
Lekin, so‘nggi yillarda 0‘TMlarini reostatsiz ishga tushirishga imkon beradigan 0‘T ni rostlashning tejamli metodi ishlab chiqilganligi; 0‘T yuritmasi chastota vositasida rostlanadigan yuritmaga nisbatan arzonligi; kollektorsiz 0‘T mashinalari ham ixtiro qilinib amalda qo‘llanila boshlanganligi kollektor bilan bog‘liq bo‘lgan jiddiy kamchilikka nisbatan barham berilib ishonchlilik daraja yaxshilanmoqda.
0‘zgarmas tok mashinasining tuzilishi. 0‘T mashinasining qo‘zg‘almas qismini — stator, aylanuvchi qismini esa - yakor deyiladi. Stator — sifatli poMatdan tayyorlanadigan stanina (tana gardishi) va uning ichki tomoniga mahkamlangan bosh hamda qo'shimcha qutblardan iborat. Stanina va qutblar o‘zagi magnit sistemaning tarkibiy qismiga kiradi.
Asosiy qutb o‘zagi qalinligi 1 mm boлgan elektrotexnik poMat listlardan yig‘iladi. Mashina havo oraligMda magnit maydonni zaruriy

jtlliiklda taqsimlash maqsadida asosiy qutblarning yakor tomonidagi udiiga maxsus(“qutb uchligi”) shakl beriladi (27.1-rasm).




27.1-rasm. Quvvati 6 kW, aylanish chastotasi n = 1500 ayl/min, U_N = 220 V bo ‘lgan o ‘zgarmas tok mashinasi: 1 — sharikli podshipnik; 2 — oldingi (kollektor tomonidagi) podshipnik qalqoni; 3 — koilektomi plastmassa bilan mahkamlagich; 4 — cho ‘tka tutqich barmog ‘i; 5 — kollektor plastinasi; 6 — stanina (tana gardishi); 7 - yakor o‘zagi; 8 - yakor chulg'ami pazdan tashqari qisminining bandaji (kamari); 9 — orqa tomondagipodshipnik qalqoni; 10 - ventilator; 11 — val; 12 — bosh qutb; 13 - bosh qutb qo‘zg‘atish g'altagi; 14 — qo‘shimcha qutb qo‘zg‘atish g'altagi; 15 — qo‘shimcha qutb; 16 -yakor chulg'amijoylashtirilganpaz; 17 — cho‘tka tutqich; 18 — cho‘tka.
Qo‘zg‘atish chulg‘amining g‘altaklari qutb o‘zaklariga kiydiriladi va staninaga siqib mahkamlanadi. 0‘rta va katta quwatli 0‘T mashinalarida sovitish yuzani oshirish uchun qo‘zg‘atish g‘altaklarini ikki qismga bo‘ladilar. Asosiy qutb g‘altaklarini shimoliy va janubiy qutblar navbatma-navbat keladigan tartibda ulab qo‘zg‘atish chulg‘ami hosil qilinadi. Bu chulg‘am mashinada asosiy maydon hosil qilish uclnin xizmat qiladi.
Quvvati 1 kW va undan katta bo‘lgan 0‘T mashinalarida kommutatsiya jarayonida sodir bo‘ladigan uchqunlanishni kamaytirish uchun qo'shni joylashgan bosh qutblar orasida (mashinaning ko'ndalang o‘qi bo‘yicha) qo‘shimcha qutblar o‘rnatiladi. Qo'shimcha quthlar o‘zagi yaxlit po‘lat yoki qalinligi 1 mm po‘lat listlaridan yig'ilgan boлadi. 0‘zakka to‘g‘riburchak kesimli simdan tayyorlangan dnilg'am g‘altagi o‘rnatiladi.

2. 
   rasm. (0‘zgarmas tok mashinasining yakori: 1 — yakor o ‘zagi; 2 — bandajlar; 3 — kollektor; 4 — yakor
   

chulg'amining pazlardan tashqari qismi; 5 - val.