J kamolov, II. Ismoilov

6 - j   a  d   v  a  I
Uchqunni
 
o ‘tkir uchlar
 
orasida hosil
 
b o lis h
 
m asofasi,  m
Elektrodlar shar
 
shaklida  b olgan d a
Yassi  elektrod
 
b olgan d a,  ular
 
o r a lig l,  m
Diametri
 
0,05  m
Diametri
 
0,3  m
1
2
3
4
5
20000
0,155
0.058
0,06
0,06
40000
0,455
0,13
0,13
0,177
100000
2,20
0,45
0,357
0,367
200000
4,10
2,62
0,753
0,753
300000
6,00
5,30
1,26
1,44
Bu  qiymatlar  yuqori  voltli  uchqun  voltm etrlarni  yasasnda  hisobga 
olinadi.
46-  §.  Plazma  to‘g‘risida  tushuncha
Gaz  razradining turli  shakllarida b a’zan  kuchli  ionlashgan  gaz  hosil 
b o ‘ladi,  bu  gazda  elektronlar  konsentratsiyasi  musbat  ioniar  konsen- 
tratsiyasiga taxminan teng bo iad i.  Birday konsentratsiyada taqsimlangan 
elektronlar  va  musbat  ionlardan  iborat  sistema  elektron  — 
ionli plazma
 
yoki oddiv qilib 
plazma
 deb ataladi.
Yolqin razradning  musbat  ustunida plazmani  kuzatishimiz mumkin. 
Plazma uchqun  razradning bosh  kanalida ham hosil b o iad i.
Plazmada elektronlar va ionlar konsentratsiyasi birday bolgani  uchun 
unda metallardagi singari hajmiy zaryad nolga teng boiadi.  Bundan tash- 
qari gaz sezilarli ionlashganda plazmaning elektr olkazuvchanligi juda katta 
bo'ladi.  Shuning uchun o‘zining elektr o ‘tkazuvchanligiga ko‘ra  ion plaz- 
masi metallarga yaqin boiadi.
Agar  plazma  elektr  maydonda  b o lsa ,  u  holda  plazm ada  elektr  tok 
hosil  b o ia d i  va  issiqlik  ajraladi.  Bunda  maydon  energiyani  dastlab 
harakatchanroq  b o ig a n   zarralar  sifatida  elektronlardan  oladi,  so‘ngra 
to‘qnashuvlarda molekula yoki ionlarga beradi.  Biroq to‘qnashuvlarda ishtirok
1 24

---

etayotgan zarralaming massalarida katta farq bo ‘lgani uchun elektron ionga 
o ‘zining hamma energiyasini emas, balki energiyasining bir qismini beradi. 
Kichik bosimlarda to ‘qnashuvlar soni kam boiadi.  Chunki elektronlaming 
o‘rtacha kinetik energiyalari ionlarning o‘rtacha kinetik energiyasidan katta 
b o ia d i.  Boshqacha  qilib  aytganda,  plazm ada  elektron  gazning  harorati 
ion gazning haroratidan katta boiadi (noizotermik plazma).  Bu haroratlami 
bilvosita m etodlar bilan  o lc h a sh   mumkin.  M asalan,  biqsima razradning 
musbat  ustunida  bosim   0,1  mm  sim ob  ustuni  tartib id a  b o lg a n id a  
elektronlarning  harorati  10s К   va  undan  ham  yuqori  b o iish i  mumkin, 
holbuki ionlarning o ‘zi bolganda harorat bir necha yuz gradusdan ortmaydi.
Bosim ortganda to ‘qnashuvlar soni ortib,  elektron,  ion gazlari orasida 
issiqlik almashinishi kuchayadi, ularning haroratlari farqi kamayadi. Yetarlicha 
yuqori  bosimlarda  elektronlar  va  ionlarning  haroratlari  birday  b o ia d i 
(izotermik plazma). Izotermik plazma hamma vaqt yuqori harorat yordamida 
boladigan ionlanishlarda yuzaga keladi (masalan,  uchqun kanalida).
Laboratoriya sharoitlarida plazma faqat gaz razradlaridagina hosil b oiib 
kolmaydi.  balki  elektron  o ‘tkazuvchanlikka  ega  b o lg a n   qattiq  jism lar 
(metallar, yarim olkazgichlar) da harakatchan olkazuvchanlik elektronlar 
va  umumiy hajmiy zaryadi  nolga teng b o lg a n   harakatsiz  musbat  ionlar 
ham  elektron —  ionli plazma hisoblanadi.
Birok plazma ko‘proq kosmik jismlarda uchraydi. Yuqori harorat va turli 
nurlanishlar ta ’sirida kosmosdagi moddalaming asosiy massasi amalda to ‘da 
ravishda ionlashgan va kuchli ionlashgan plazma holatida boiadi. Xususan, 
quyosh butunlay plazmadan iboratdir.  Shu kabi yer atmosferasining yuqori 
qatlamlari  (ionosfera)  ham   plazmadan  iborat.
Plazm a  kuchli  ionlashgan  gaz  b o lg a n i  uchun  odatdagi  gazlarga 
birmuncha o'xshash b o iad i va ko‘pchilik gaz qonunlariga bo‘ysunadi.  Biroq 
plazma  bilan  oddiy  gazlar orasida  tam om an  qaram a-qarshi  farqlar bor. 
Bu  farqlar ayniqsa,  magnit  maydon  mavjud  b o lg an id a yorqin  namoyon 
b o iad i.  Birinchi  farqi,  magnit  maydon  plazmaning  zarralari  (ionlari  va 
elektronlar)ga neytral atom lar gazida bolm aydigan katta kuchlar (Lorens 
kuchlari) ta'sir qiladi.  Z arralar magnit  maydon b o ‘ylab harakatlanganda 
bu kuchlar nolga teng.  Magnit  maydonga ko‘ndalang harakatlanganda bu 
kuchlar maksimal b o ia d i va zarralar harakatiga to ‘sqinlik qiladi.  Ikkinchi 
farq shundaki,  plazmada elektronlar va ionlar Kulon  kuchlari yordamida 
o ‘zaro kuchli ta ’sirda boiadi.  Bu ikki hoi va kuchli ionlashgan plazmaning 
katta  elektr  olkazuvchanligi  birgalikda  elektr  va  magnit  maydonlar 
b o lg an id a plazmaning  xossalari va uning  harakat  tenglamalari  odatdagi
1 2 5

---

gaz  va  suyuqliklarning  xossalari va  harakat  tenglam alaridan  keskin  farq 
qilishini ko‘rsatadi.
Plazmaning elektr o ‘tkazuvchanligi katta bo‘lgan alohida suyuqlik sifatida 
karalgandagi harakat qonunlarini o ‘rganish ko‘plab yuqori haroratli kosmik 
jism jarayonlarini o‘rganishda katta ahamiyatga ega. Plazma xossalarini tadqiq 
qilish juda katta amaliy ahamiyatga  ega,  chunki  plazm adan  foydalanish 
yordamida boshqariluvchi termoyadro  reaksiyalarini amalga oshirishning 
prinsipial  imkoni  ochilgan.