J kamolov, II. Ismoilov

a
 
a
 
d E   Й
 
dA-.  =  p
 —  
dn
  c o s a
2 
dn
dE
r   —  p
 —  
dn
l l - § .   Dielektrikning  xossalari  va  qutblanishi
a) 
Dielektrikning  tuzilishi.
B a’zi  jism larda  b o ‘lgan  zaryadlar  orasidagi  m asofa  ato m   yoki 
molekulalar o £lchami tartibida  ] o~10  m Y°ki yana ham  kichik bo ‘lsa, ular 
orasidagi elektr maydon kuchlanganligi katta b o‘ladi.  Shunday tuzilishdagi 
qattiq jismlarning  b a ’zilarida  kristall  tuguniga  (yadroga)  bog£lanmagan 
erkin elektronlar uchraydi,  bular metall ichida ixtiyoriy ham m a tom onga 
erkin harakat qila oladilar, bunday jismlar 
о ‘tkazgichlar
 deyiladi.  Bulardan 
tashqari, shunday kattik jismlar borki, ularda erkin elektronlar yo‘q deyish 
mumkin.  Ulardan o ‘tgan toklarni mavjud b o ig a n  o lc h o v  asboblari orqali 
kuzata  olmaymiz.  0 ‘zidan  elektrni  o ‘tkazmaydigan  yoki  yomon  o ‘tka- 
zadigan bunday jismlami 
dielektr (izolator)ldr
 deyiladi.  Bularga tashqi elektr 
maydon bilan ta ’sir etsak ham undagi elektronlar o £z o £rnilarida tebranib, 
elektr о £tkazuvchanlik ro£y bermaydi.  Metallarga nisbatan dielektriklardagi 
elektr  o £tkazuvchanlik  Ю20  m artagacha  kam  b o £ladi,  absolut  izolator 
yo£q,  havo,  sof suv,  suyultirilgan  ko£pchilik  gazlar,  suyuq  havo,  qattiq 
jism lardan  olmos,  oltingugurt,  kvars,  slyuda,  shisha,  rezina,  ip akv a 
hokazolar  ham  izolator  hisoblanadi.
3  - 
3  3

---

Tem peratura  ko‘tarilishi  bilan  metallarning  elektr  o ‘tkazuvchanligi 
kamaysa, dielektriklarda aksincha, elektr o ‘tkazuvchanligi ortadi.  Bu shuni 
ko‘rsatadiki,  normal  sharoitdagi  dielekgriklarning  elektron  va  yadrolari 
o ‘zaro juda  katta  kuchlanganlik  bilan  shunday  qattiq  boglanganki,  biz 
qo‘ygan  kuchlanishga  moc  kuchlanganlik ta ’sirida  elektronlar o ‘z  atom  
yoki  molekulasidan ajralmaydi.  Shu munosabat bilan dielektrikning b a’zi 
xossalarini qarab  chiqamiz.
b) 
Dielektrikning  qutblanishi.
Ikkita bir-biridan 
d
 masofada o ‘zaro parallel o‘matilgan metail plastinalar 
musbat va manfiy zaryadlangan bo‘lib, plastinalardagi zaryadning sirt zichligi 
c +  va 
cr  bo‘lsin.  Ular orasidagi muhit vakuum bo‘lsa, musbat zaryadlangan 
p la stin ad an   zlektr  m aydon  kuch  ch iz iq larin in g   h am m asi  m anfiy 
zaryadlangan plastinaga yetib boradi.  Bu holda vakuumdagi elektr maydon
kuchlanganligi 
E 0  = —
  boiadi.
£o
Agar vakuum o ‘mida izolatsiyalangan metall olkazgich kiritilsa, uning 
erkin  elektronlari  o ‘tkazgichning  cr  tomondagi sirti musbat zaryadlanadi va shu zaryadlar 
orqali dan chiqqan kuch chiziqlarga teng kuch chiziqlari plastinkaga borib 
yetadi (34-b rasm),  Metall ichida maydon bo‘1 may, ga yetgan kuchlanganlik 
b o iadi.
Agar  o ‘rtadagi  vakuum  o ‘rnida  dielektrik b o ls a   (34-v  rasm),  tashqi 
elektr maydon ta ’sirida dielektrikni tashkil etuvchi atom  yoki  molekulalar 
maydon bo‘yicha siljib, tartibli joylashadi va uning ikki tom oni musbat va 
manfiy zaryadlanadi  (35-rasm).  Bu hodisaga 
dielektriklarning qutblanishi
 
deyiladi.
*6
+
-¥
+   +
4- +
+ 1
I
- 6
’ 
♦ _
_  
i t
E
a)
0 ‘tkazgich
-1-4*  +  +  +.  +  4-  + j
i  i  t  T  I 
ггт
и
+  H- 
+ 
+  +  +  + 
♦ 
- t . 
11
1 * 
111