investitsiya taklifi miqdorini quyidagi
omillar belgilab beradi:
—
bo‘sh qolgan mablag1 laming miqdori;
- investitsiyalarga ichki bozorning to'yinganligi va takliflarning
ortiqchaligi;
- tashqi bozorda investitsiyalarga to‘lov miqdorining ichki bozordan
yuqoriroq bo‘lishi.
Bu omillar bilan bir qatorda investitsiyalarga bo'lgan talab va taklifga
barobar ta ’sir etuvchi omillar borki, ular jumlasiga quyidagilarni
kiritish mumkin:
- bozor iqtisodiyoti munosabatlarining rivojlanganlik darajasi;
- sanoat ishlab chiqarish, qishloq xo‘jaligi, qurilish, transport va
milliy iqtisodiyotning rivojlanish hajmi va sur’atlari;
- fan-texnika taraqqiyotining rivojlanish darajasi;
- moddiy-texnika bazasining rivojlanish holati;
- siyosiy barqarorlik darajasi;
- milliy, ma’naviy-madaniy, tarixiy va mintaqaviy xususiyatlar;
- moddiy, moliyaviy, axborot va mehnat resurslari bilan ta’minlan-
ganlik darajasi.
Investor iloji boricha o ‘z mablag‘larini, avvalo, marketing
kuzatishlari yordamida o'rganilgan va foyda olishni kafolatlaydigan
tarmoqlarga va sohalarga yo‘naltiradi. Marketing tadqiqotlari investitsiya
qo‘yiladigan mamlakatning tabiiy, iqlim sharoiti, milliy xususiyatlari,
aholining xarid quwati, sotiladigan bozori, xomashyo bozori kabilar
o ‘rganiladi. Shu bilan biiga shu mamlakat atrofidagi hududlar o‘rganilib,
ulami investitsiyalarga bo‘lgan talabi haqidagi axborotlar to'plab boriladi.
Ana shu axborotlarga tayangan holda xorijiy investitsiyalarga boigan
talab aniqlanadi. Investitsiyalarga bo‘lgan talab dunyoda yangi mustaqil
davlatlarning paydo bo‘lishi bilan ortib boradi.
Xorij investitsiyasini olib kiradigan mamlakatlar va mintaqa bu
investitsiyalarni yuqoriroq foyda keltiradigan, xizmat ko‘rsatish, ishlab
chiqarish sohalariga yo‘naltiradilar. Ular mazkur mamlakatlarda
korxonalar qurilishi, ishlab chiqarishning tashkil etishi, ishlab chiqargan
maqsulotni milliy bozorda sotishni ta’minlash, mahsulotning ma’lum
qismini jahon bozorida sotishni tashkil etish bilan shug'ullanadilar. Xorij
investitsiyasi, avvalo, korxonalar, firmalar tomonidan boshqariladi.
Mamlakatda xorij investitsiyalaridan samarali foydalanish energiya,
xomashyo, texnika-texnologiyani rivojlantirishga olib keladi va korxona
ko‘rsatkichlarini ham jahon standartlari talabi asosida tashkil etish tufayli
o ‘sib boradi. Natijada, iste’molchilar tomonidan ishlab chiqarishga
bo‘ladigan talablar o ‘sa boshlaydi, bu esa investorlaming yangi sohalari
bo‘yicha o‘z faoliyatlarini boshlashga imkon beradi va investitsiyalarga
bo'igan talabni yanada oshiradi. Shu tariqa qo‘yilgan investitsiya m a’lum
mintaqada, m a’lum muddatda o‘z egalariga foyda keltiradi.
O'zbekiston hukumati xorij investorlariga qonun bo ‘yicha turli
kafolatlarni ta ’minlagan. M asalan, xorij investitsiyasi hisobidagi
korxonalarga uch yilgacha soliq solinmaydi. Ularning ko‘rgan zarari,
agar biror yuridik shaxs yoki uning amaldorlari tom onidan bo‘lsa,
xo'jalikning o ‘zi orqali undirib olinadi. Xorij investitsiyasi o ‘zining
mablag'larini shu mamlakatda bo'lgan xomashyoni ishlab chiqarishda
ishlatiladigan turlarini sotib olish huquqiga ega. Investor mamlakatlar
o ‘z imkoniyatlariga qarab investitsiya qo'yilgan mamlakatlarda kadrlar
tayyorlashga, ishlab chiqarilgan tovarlarni xorijda sotishga yordam-
lashadi, biroq ko‘p hollarda ular bunga yetarli darajada e’tibor ber-
mayaptilar, ularni ko‘proq foyda olish qiziqtirmoqda. O'zbekistonda
kapital qo‘yilmalarning asosiy qismi qishloq xo‘jaligiga yo‘naltirilgan
edi, bu esa strukturaga kiritilgan fondlarning asosiy 1/3 qismi qishloq
xo'jaligiga, ishlab chiqarish va sanoatga esa atigi 25 foizini tashkil etardi.
Bozor iqtisodiyotiga o ‘tgandan so‘ng O'zbekistonda xorij inves-
titsiyasini, yangi texnika va texnologayasini olib kirish va ulardan optimal
foydalanish muammosi kelib chiqadi. Bu muommolami hal etishda
investitsiyalar marketingini aham iyati ortib borm oqda. M azkur
muammolarni yechishda bizga xorij investorlarining yordami muhim
ahamiyatga egadir. 0 ‘zbekiston meditsina va farmatsevtika sanoati,
ayniqsa, yuksak investitsiya iqlimiga ega va muhtoj tarmoqlardan. Bizda
shunday giyohli o ‘simliklar, tabobat uchun eng kerakli ko ‘katlar
bo‘lishiga qaramay, tabobat va dori-darmon sanoati yaxshi rivojlangan
deb bo'lmaydi. Lekin, 0 ‘zbekiston sobiq SSSR bo‘yicha hamon noyob
vaksina va sivorotkalar chiqarish bo‘yicha birinchi o‘rinda turadi. BSJ,
jigar-tifoz vaksinasi, vabo, va ilon chaqishiga qarshi va boshqa noyob
dorilarga ichki va, ayniqsa, jahon bozorlarida talab juda katta. Lekin bu
dorilarni ishlab chiqarish uchun texnologiya, quyish stanoklari, o'rab-
chirmashlar yetarli va yuqori darajada emas. Bizning mutaxassislarimizda
ham yetarlicha tajriba yo‘q. Bunda chet el farmatsevtika sanoatining eng
yangi texnika va texnologiyasini respublikaga kiritish, 0 ‘zbekiston esa
o'zining noyob dorilari bilan jahonga yordam berishi mumkin.
Milliy iqtisodiyotda m ahsulotlarni ishlab chiqaruvchi, ya’ni
mashinasozlik, stanoksozlik, issiqlik quwati, kimyo, elektronika va
radioelektronika sohalari ham investitsiyalar olib kiritish yo‘li bilan
tarkibiy o'zgarishlar rivojlanishida yangi bosqichlarga erishishi mumkin.
Hozirgi vaqtda ana shu tarm oqlar, ayniqsa, muhim ahamiyatli
hisoblanadi. Chunki, birinchidan, bu tarmoqlarning korxonalari
mahsulotlariga ichki bozor to ‘yingan emas; ikkinchidan, korxonalar
yoki komplekt detallarni ishlab chiqarishga moslashgan yoki ular
pirovard mahsulotlami ishlab chiqaradi, (masalan, ekskavatorlar, paxta
terish mashinalari); uchinchidan, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar
sifat jihatidan jahon standartlariga javob bermaydi; to'rtinchidan, bu
mahsulotlarga kerak bo'lgan ehtiyot qismlar va detallar sobiq SSSRning
boshqa respublikalaridan olib kelinardi; beshinchidan, kimyo tarmog‘i-
ning ko‘p korxonalari yarim tayyor mahsulotlami ishlab chiqaradi,
bular esa respublikadan tashqarida qayta ishlanadi. Bu muammolarni
yechishda chet el investitsiyalariga talab ortadi va ular yordam berishi
mumkin. Xorij investorlarini jalb qilib, elektronika, elektrotexnika,
biotexnika tarmoqlari, kompyuterlarni ishlab chiqarishni kengaytirish,
texnologiyani mukammallashtirish.
Investitsiyalar eng yangi texnologiya va texnikani olib kelishdan
tashqari, intellektual mulk yaratish, uni rivojlantirishga yo‘naltirmog‘i
lozim. Investitsiyalashni QK larni ochish yo‘li bilan amalga oshirish
ko‘p kapitalni talab qilmaydi. Aholining siyosiy-maishiy ahvoli davlat
va hukumatning oldida turgan muammolaming asosiy qismidir. Keyingi
yillarda bu sohaga kapital qo‘yilmalarning 1/3 qismi qo‘yildi. Uy-joylar
qurilishi, maishiy xizmat ko'rsatish obyektlari hozirgi davrda eng kerakli
va eng ko‘p foyda keltiradigan sohadir. Respublikamizda hanuzgacha
turizm yaxshi rivojlanmagan. Chet el ishbilarmonlari o ‘zlarining
kapitallarini qo‘yib, turistik komlekslar, qadimiy, tarixiy, shuningdek,
eng noyob va qiziqarli joylarga ekskursiyalar tashkil qiladigan QK lar
tashkil qilishlari mumkin. Bunda, Xo‘ja Ismoil Al Buxoriy, Muso Al
Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali Ibn Sino, Abu Rayxon
Beruniy, Amir Temur Ko‘ragoniy, Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy,
Z ah irid d in M uham m ad B obur kabi buyuk jah o n g a m ashhur
ajdodlarimizning yashab ijod etgan tabarruk maskanlarini ziyorat qilish
bo'yicha tematik xarakterdagi marshrutlami tashkil etish va zamonaviy
arxitekturalar bilan turistlarni tanishtirish lozim.
0 ‘zbekistonda iqlimning yaxshiligi meva, sabzavotlar yetishtirishga
imkon beradi. Lekin, bu mahsulotlaming jahon bozoriga chiqishi yaxshi
yo‘lga qo'yilmagan. Chunki, bizda eksport qiladigan firmalarva tajriba
yetarli darajada emas. Bu mahsulotlami o ‘rash, navlarga ajratish,
markalashtirib, jahon bozoriga olib chiqishga bizda mutaxassislar yo‘q
darajada. Shunday qiyinchilik paytida bizda tarmoqlarni rivojlantirish
uchun jahonning ko‘pgina davlatlaridan texnolgiyalar olib kelinmoqda.
Respublikaga investitsiyalar:
1. Eksport uchun ishlaydigan tarmoqlarga ustuvor, birinchi galda
yo‘naltirilmog‘i lozim.
2. Ichki bozor uchun ishlaydigan tarmoqlar kichik korxonalarni
rivojlantirshi uchun investitsiyalash muhim ahamiyaga ega.
Birinchi guruhga kiruvchi tarmoqlarda zamonaviy texnologiyasiz
raqobatga chidamli mahsulot ishlab chiqarmay eksport qilib bo‘lmaydi.
Xorijiy investitsiyasiz bu tarmoq jahon bozoriga chiqa olmaydi. Ikkinchi
guruh tarmoq esa, kichik biznesdir, ya’ni u arzón mahsulot ishlab
chiqaradi va iste’molchilami shu mahsulotga bo'lgan talabiga ishonadi.
0 ‘zbekiston Respublikasi xomashyoga boy hisoblanadi. Xorij inves-
titsiyasini qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishiga yo‘naltirish maqsadga
muvofíq bo ‘lar edi. Xalqaro investitsiya bozorida kapital qurilish
obyektlarga bo‘lgan talab ham o ‘sib bormoqda. Chunki jahon iqtisodiy
tizim ida o'zining milliy suverineteti va m ahalliy iqtisodiyotini
shakllantirayotgan mamlakatlar o‘z hududlariga xorij investitsiyasini
olib kirishda astoydil harakat qilmoqda. Shuning uchun, jahon kapital
qurilish bozorida investitsiyaga talab yuqori bo‘lib, bu davlatlar o ‘rtasida
raq o b at kurashining kuchayishiga sabab b o ‘lm oqda. M azkur
investitsiyalarni olib kirish bizning respublika iqtisodiyotini rivoj-
lantirishda muhim rol o'ynashi aniq.
Do'stlaringiz bilan baham: |