J jaloloy, A. Fattaxov, I. Axmedov, I. Xotamov, G. Xodjamuratoya, A. Azlarova, A. Shadmankulov, D. Jaloloya, D. Qosimov

10.4. Qimmatli qog‘oz!ar bozoridagi marketing strategiyasi
H ar qanday qimmatli qog‘oz tovar sifatida — noyob moliyaviy 
m ahsulot b o ‘lib, u investorlar u yoki bu guruhining o 'zig a xos 
ehtiyojlarini qondirishga imkon beradi.
0 ‘zbekistonda qim m m atli qog‘ozlar bozorining oyoqqa turish 
bosqichida m ahsulotlar bozori strategiyasining ham m a turlari b o ‘lishi 
tabiiy bir hol. Biroq, bizning bozorimizda korxonalar obligatsiyalari, 
jam g'arm a sertiflkatlari va shu kabi ko‘p narsa va’da qiluvchi qimmatli 
qog‘ozlar turlari keng tarqalmadi.
Hozirgi vaqtda fond bozori qonundan tashqari chiqarilgan qimmatli 
qog'ozlar bilan to ‘lib ketgan. Malakali em itentlar standart b o ‘lgan, 
xalqaro amaliyotda tan olingan, yaxshi boshqarib turiladigan bozorda 
mavqelarini saqlab qolish uchun bu qimmatli qog‘ozlar chiqarilishining 
qisqartirilishiga o ‘z vaqtida erishishlari zarur.
Emitent uning qimmatli qog‘ozini sotib olish pul qadrsizlanishidan 
eng yaxshi him oya ekanligini yoki faqat ushbu qimmatli q og‘oz, 
masalan, aytaylik barqaror narxda nefl sotib olishga huquq beradi deb 
e ’ion qilsa, bu bilan ushbu qim m atli qog'ozni boshqa qim m atli 
q o g ‘ozlar, y a ’ni ak siyalar, o blig atsiy alard an rep o n iz atsiy a lash
(mavqeyini ajratish) ro‘y beradi.
0 ‘zbekistondagi qimmatli qog'ozlar bozorining hozirgi holatida 
mahsulot ekspansiyasi bilan birga ikkinchi strategiyadir. Yuqori inflatsiya 
va inqiroz, investorlarning qimmatli qog‘ozlarga mablag1 qo‘yishga 
k o 'n ik m ag an lig i, m ik ro iq tiso d iy d arajadagi tavakkallar (q arzn i 
qaytarmaslik tavakkali, foiz tavakkali va sh.k.) ahamiyatining yuqoriligi 
kabi bu omillarning barchasi em itentlar va investitsiya institutlari 
0 ‘zbekistonda qimmatli qog‘ozlar chiqarilishi va muomalada b o ‘lishi 
shartlarini alohida sinchkovlik bilan tuzishlarini, ularning bu davrda 
investorlarning m anfaatlariga mos tushadigan modifikatsiyalarini 
topishlarini talab qiladi.
A w alam bor qim m atli qog‘ozlar bozorida narxlar o'rnatish xusu- 
siyatlarini ta ’kidlab o ‘tm o q lozim:
— 
qimmatli qog‘ozlarga b o ‘lgan talab ularga b o ‘lgan narxlarning 
o'zgarishiga nisbatan elastik (moslashuvchan) emas. G ap shundaki, 
qotib qolgan tasaw urlarga ko‘ra qimmatli qog‘oz kursi (narxi)ning 
tushishi em itentning ahvoli yaxshi emasligi, qimmatli qog‘oz b o ‘yicha

---

majburiyatning bajarilmasligi ehtim olidan dalolat beradi. Tegishlicha, 
qimmatli qog‘oz kursi pasayganda, odatda, ulardan ommaviy ravishda 
qutulish, ularni sotish boshlanadi va, aksincha, kurs o ‘sishi bilan bu 
qimmatli qog‘ozlar tez sotib olinaveradi;
— qimmatli qog‘ozlar kursi (bahosi) har doim bozorda qayd etib 
boriladi va m amlakat iqtsiodiy ahvolining indikatori (aks ettiruvchisi) 
sifatida asosiy m atbuotda va maxsus nashrlarda e ’lon qilinadi. Narxlar 
haqidagi axborotning ochiqligi va unga erishishi osonligi narx tahlilini 
o ‘tkazishga qo'shim cha imkoniyatlar beradi va bir vaqtning o ‘zida 
qimmatli qog‘ozlar kursining juda beqaror b o ‘lishiga olib keladi ham;
— qimmatli qog‘ozlar bozori kursi (ya’ni ularga boMgan narxlar)ning 
beqarorligi boshqa tovarlarnikiga qaraganda ancha yuqori bo‘lib, bunda 
narx o ‘matish mexanizmi ancha murakkab. Masalan, qimmatli qog‘oz 
bozorining narxi uch u n asos uning haqiqiy qiym atini bah o lash 
hisoblanadi, lekin narx ushbu qimmatli qog'oz o ‘zida mavjud boMgan 
tavakkallar bahosidan kelib chiqib, juda katta doiralarda tebranib turadi. 
Kursga to nufiizli siyosiy shaxslaming iste’foga chiqishi haqidagi va hokazo 
mish-mishlargacha boMgan turli xil omillar o ‘z ta ’sirini o ‘tkazadi;
— to ‘g‘rid an -to ‘g ‘ri qimmatli qog‘ozlarning o ‘rnini bosadigan, 
investitsiya obyekti boMgan va investorlarga xuddi shu maqsadlarga (kapital 
saqlash va uni ko‘paytirishga) erishishga imkon beradigan tovarlar mavjud. 
Bular — sug‘urta polislari va banklar, qarz berish-jamg‘arma muassasalariga 
to ‘g‘ridan to ‘g‘ri pul qo'yishlardir. Bu kuchli raqobat yaratadi.
— tovar sifatida qimmatli qog'ozlar ikki narxga ega: nominal narx va 
haqiqiy narx (kurs qiymati). Shu munosabat bilan narx siyosati o ‘z obyekti 
sifatida ikkita narx va ular o'rtasidagi nisbatga ega. Masalan, aynan 
iste’molchining psixologik xususiyatlarini hisobga olish tufayli A QSH da 
qimmatli qog‘ozlarning butun bir toifasi, ya’ni zero kuponlar yuzaga 
kelgandi. Ular diskont bilan, ya’ni nominaldan pastroq kurs qiymatida 
chiqariladi, ular bo‘yicha foiz esa kurs bo‘yicha narxi va nominal qiymat 
(qimmatli qog‘oz muddati tugashi paytida to ‘lanadi) o ‘rtasidagi farq 
ko‘rinishida to‘lanadi. Bu yerda xaridoming tovami e’lon qilingan narxidan 
pastroq, chegirma bilan sotib olish istagi hisobga olingan edi.
Narxlami tashkil qilishning murakkabligiga qaramay, fond bozorida 
narxlar strategiyasini o ‘tkazishga imkoniyat saqlanib qoladi.
Afsuski, 0 ‘zbekiston amaliyotida qim matli qog‘ozlar va ular bilan 
bog‘liq bo‘lgan xizmatlarga jism oniy distributerlashni talab qiladigan

---

o'ziga xos tovar sifatida qarash hali um um e’tiro f etilganicha yo‘q. Bu 
sohadagi faoliyatga sotish tizimi zarurligi b o ‘lmagan «operatsiyalar» 
sifatida yondashuv odatiy holga aylangan. Shu bilan birga, qimmatli 
qog'ozlar — alohida murakkab tovar bo‘lib, ular hayotiy zarur tovar 
hisoblanmaydi. Uni ishlab chiqarish va muomalaga kiritish bilan bog'liq 
b o ‘lgan xizmatlar juda murakkab va afsonalashtirilgan xususiyatga ega 
b o ‘lishi mumkin. Shuning uchun qimmatli qog'ozlar sanoati chuqur 
o'ylangan distributerlash tizimini talab qiladi.
Jismoniy distributerlash odatda sotish b o ‘yicha agentlar tizimi 
(Amerikada ro‘yxatga olingan vakillar deb ataladi), so‘ngra investitsiya 
fïrmalarining «front-ofislari» (mijozlar bilan aloqalar va buyurtmalar 
qabul qilish bo'yicha tuzilmaviy bo ‘linmalar) va nihoyat investitsiya 
fïrmalarining operatsiya tuzilmalari orqali amalga oshiriladi. Investitsiya 
firmasi avtomatlashtirilgan ish joyi (AlJ)ning hisoblash tarmog'iga 
ulangan mijozning avtomatlashtirilgan ish joyi tobora ko‘proq jismoniy 
distributerlash vositasiga aylanib bormoqda.
Shaxsiy investitsiya vositachisi ushbu konsepsiya xuddi «shaxsiy bank 
ishi» kabi moliyaviy tovarlar va xizmatlarni sotish uchun um um qabul 
qilindi. Bu shuni anglatadiki, investitsiya firmasining tashkiliy tuzilishi 
«bir mijoz — bir xizmatchi» prinsipi bo‘yicha qurilgan bo‘lib, bunda 
xizmatchi firma ega b o ‘lgan xizmatlarning butun sikli va qimmatli 
qog'ozlar portfelini taklif qilish uch un javob beradi.
Qim m atli qog'ozlarning har xil turlarini va ular bilan bog‘liq 
xizmatlarni, qimmatli qog‘ozlar bilan birgalikda bank va sug‘urta 
m ahsulotlarini taklif qilish, investitsiya firmasining turli bo'limlarida 
aynan bir xil moliyaviy mahsulotlami taklif qilish — bulaming hammasi 
qimmatli qog‘ozlar tarm og'ida muvaffaqiyatli distributerlashni amalga 
oshirishga imkon beradi.
Moliyaviy institutlar sotuvlami ta’minlashda