J., Barakayev N. R. Tizimli tahlil va qaror qabul qilish asoslari

2. Tizimli tahlil mohiyati va turlari. 
Tizim mohiyati:
Istalgan konseptual yoki fizik mohiyat o‘zaro bog‘liq 
elementlardan tashkil topgan bo‘ladi. O‘zaro bog‘liqlikka ega bo‘lgan obektlar 
tizimosti bo‘lib hisoblanadi. Misol uchun: bizni o‘rab turgan tog‘ tizimlari, ko‘l 
tizimlari va quyosh tizimi mavjud. Bunday talqinda tizim bo‘lib: turli qurilma va 
ulamalardan yig‘ilgan mashinalar; hujayralar tuzilmasidan tuzilgan tirik organizm 
hisoblanadi. Tizim tushunchasi inson turli faoliyatida keng tarqalgan reja, usul, 
ketma-ketlik, tartib bilan uzviy bog‘liq. 
To‘liqlik va alohidalik: 
Ko‘p tizimlar alohida mavjud bo‘ladi, ammo ko‘plab kommunikatsiya 
(kommunikativlkik tushunchasi shundan kelib chiqadi) texnologiyalari va tashqi 
muhit bilan uzviy bog‘langan bo‘ladi. 
Ierarxiyalilik: 
Ierarxiya tuzilishida joriy tizimlarning dekompozitsiyasi tushuniladi. Bu 
erda bo‘r qancha darajalar mavjud bo‘ladi va ostki daraja yuqori darajaga doim 
bo‘ysungan. 
1) Tizimli-genetik yondashuv: 
Har bir tizim o‘zgarmas va butunlay berilgan bo‘lmaydi. U hech qachon 
doimiy va o‘zgarmas qolmaydi. Har bir tizim nafaqat funsiya bajaradi, ham 
harakatta, rivojlanishda bo‘ladi. U o‘zining boshlanishi, o‘zining yashash va vaqti, 
taraqqiyoti va yuksalishi, qulash va yakuniga egadir. Bu esa tizimning zaruriy 
atributi hisoblanadi. Har bir tizim o‘z tarixiga egadir. 
2) Tizimli-axborot yondashuv: 

---

28 
Tizimning yashashi axborotni qabul qilish, qayta ishlash, o‘zatish va 
axborotlarni saqlkashsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Axborot – tizim elementlarining 
o‘zaro aloqani ta’minlaydi, har bir element axborot bilan to‘liq bo‘ladi, tizim esa 
tashqi muhit bilan yaxlit bo‘ladi. Tizimni mohitanini uning axborot muhitini 
o‘rganmasdan ochib berib bo‘lmasligini ta’kidlash zarur. 
3) Tizimli- kommunikativ yondashuv: 
Har bir tizim boshqa mukammalroq tizim elementini o‘z ichiga oladi, shu 
vaqtni o‘zida past darajadagi tizim osti elementlarini o‘zida aks ettiradi. Boshqacha 
qilib aytganda, hech qaysi tizim bo‘lak emas, ko‘p tomonlaman turli tizimlar va 
tizim hisoblanmagan ta’limlar bilan bog‘liq. 
4) Tizimli-tuzilmali (elementli) yondashuv: 
Tizimning to‘liqligini ta’minlash uchun uning tarkibiy tuzilmasi elementlari, 
qismlari ajralmas qismi hisoblanadi. To‘liq tizim o‘z elementlarining 
integratsiyalashgan mahsuloti. 
5) Tizimli-boshqaruv yondashuvi: 
Tizim doimiy ravishda o‘ziga nisbatan harakatga keltirish harakatlarini his 
etadi. Bu eng avvalo tizimning ichki qoniqmaganlik holati bilan bog‘liq. 
6) Tizimli-funksional yondashuv: 
To‘liq tizim – maqsadga ega tizimdir, u ma’lum maqsadlarga erishish 
yo‘lida bo‘ladi. Maqsad – tizimda asosiy tizimga oid omil vazifasini bajaradi. 
Ammo maqsad o‘zining yutuqlari darajasida harakatlarni talab etadi. 
7) Tizimli-integrallashgan yondashuv: 
Tizimning mexanizmlar, saqlash omillari, mukammalashtirishdir. Tizimli-
integrallashgan yondashuv – bu tadqiqotning shunday usuliki, unda butun 
tizimning umumiy xususiyatlaridir. Uning vazifasi tizim ostinigina emas, butun bir 
tizimni yaxshilash kiradi.