J., Barakayev N. R. Tizimli tahlil va qaror qabul qilish asoslari

cheklashlar
asosida 
o‘tkaziladi: eksperimentator maqsadlarning o‘zgarmas holatini va eksperimentning 
majbo‘rlov aloqalarini saqlab qolgan holda o‘z muammosini tadqiq qiladi. 
Eksperimentator belgilangan jarayonlardan foydalanadi va uncha katta bo‘lmagan 
erkinlikka ega bo‘ladi. Bunday erkinlik eksperimentatorga o‘zining eksperimental 
jarayon natijalarini faqat tizimli o‘zgartirishga imkon beradi. 
3. Tizimli tahlilda maqsadlarni va mezonlarni aniqlash usullari. 
Mezon vosita hisoblanadi. Uning yordamida muqobillik o‘lchanadi yoki 
tanlanadi. Mezon TT bo‘yicha mutaxassisni o‘zi afzal deb bilgan holatning 
mantiqiyligini ko‘rsatishga undaydi. Mezon muqobilning nisbiy erishishini boshqa 
choralar (vaqt, narx yoki samaradorlik) atamalarida namoyon qiladi. Mezon bu 
standart, uning yordamida tanlashning nisbatan foydaliligi to‘g‘risida bir to‘xtamga 
kelish mumkin. 
Ijtimoiy-iqtisodiy tizimning bugungi holati ushbu sharoitga qarama-qarshi 
bo‘lgan vazifani qo‘yishi mumkin. Masalan, bozorni hammabop tovarlar bilan 
to‘ldirishni ta’minlash uchun arzonroq narxda ko‘proq mahsulot olish vazifasi 
qo‘yilishi mumkin. Bu bir-biriga zid bo‘lgan sharoitdir, chunki “ko‘proq 
mahsulot” talab qilishda bozor tomonidan mahsulotni 100 foizli iste’mol qilinishi 
to‘g‘risida ma’lum darajada taklif mujassamlashgan. Bundan tashqari, mahsulotni 
katta hajmda ko‘paytirish qo‘shimcha zavodlarni, uskunalarni, ishchi kuchini va 
boshqa chiqimlarni talab qilishi mumkin. Bu esa o‘z navbatida haqiqatdan ham 
narxning (doimiy va o‘zgaruvchan) ko‘tarilishiga olib kelishi mumkin. 
Mahsulotning o‘sishiga “bitta zavod doirasida eng ko‘p o‘sish” sifatida chegara 
belgilash mumkin. 
Agar “arzonroq narxda” jumlasiga “to‘g‘ri keladigan sifat, mavjud uskuna 
va xodimlar bilan kelishilgan arzonroq narx” ma’nosi berilganda, unga 

---

242 
erishishning imkoni bo‘lar edi. Eng kam narx har bir buyumda inson-soat 
ko‘rinishida ifodalanishi mumkin bo‘lgan bir paytda muayyan ish vaqtiga nisbatan 
birliklarda ifoda etiladigan eng ko‘p mahsulotni ishlab chiqarish maqsad sifatida 
belgilanishi mumkin. 
Bumisol mezon maqsad sifatida noto‘g‘ri ishlatilagan holatni ko‘rsatadi. 
Maqsad ko‘p majbo‘rlovchi aloqalardan uni anglab etilgan bo‘lishini talab qiladi. 
Mezonning asl maqsadi “maqsadni o‘zgartirish” emas, balki afzallikni 
tekshirishdan iborat. Bunday tekshirishlar tizim konstruksiyasini yaratish va 
muammoni echish jarayoni uchun vosita hisoblanadi. 
Afzallikni ishlab chiqarishda qo‘llanilishini ovozdan tez bo‘lgan transport 
vositasi misolida tasvirlab tekshirish mumkin. Tasavvur qilaylik, rahbariyat 
quyidagi mezonni belgiladi: samolyotning o‘lchami qanday bo‘lishi bo‘yicha qaror 
qabul qilish samolyot og‘irligining yo‘lovchilar soniga nisbatan solishtirganda 
kelib chiqadigan ko‘rsatkichga asoslanadi. Tabiiyki, katta samolyot ko‘p 
yo‘lovchilarni tashiydi, “ko‘p yo‘lovchi” degani esa “katta daromadni” anglatadi. 
Bu mezonning birinchi kamchiligi uning to‘liq bo‘lmaganligida. Rahbariyat bu 
mezonni qo‘llash natijasida qanday qarorga kelishini ko‘rsatmagan; samolyot 
o‘lchami uning og‘irligiga, to‘liq og‘irligiga, sig‘imiga, o‘zunligiga va boshqa 
jihatlariga nisbatan aytilgan bo‘lishi mumkin. Transport samolyotlarining 
konstruksiyasini yaratish bilan tanish bo‘lgan injenerlar bitta mezonning o‘zi 
kifoya emasligini ta’kidlashadi.Masalan, katta, og‘ir samolyotlarni tahlil qilish 
imkoniyatini ta’minlash uchun bu mezonda har bir kilometr uchun qilingan 
harajatlar inobatga olinmaydi. Ushbu yagona mezon asosida konstruksiyasi 
yaratilgan samolyot og‘irligi 500 tonna bo‘lishi yoki 1000 yo‘lovchi olishi mumkin 
edi. Qaysi nuqtada ixtirochi to‘xtashi kerak? Ovozdan tez transport vositasining 
ko‘rib chiqilishi talab qilinadigan boshqa tavsiflari ham mavjud: tezlik, miqdor va 
dvigatelning tortishish kuchi, xavfsizlik, tashqi qoplamani tanlash, samolyotning 
konstruksiyasi, ishlab chiqarish va ishlab chiqish uchun zarur bo‘lgan vaqt va 
boshq.

---

243