J., Barakayev N. R. Tizimli tahlil va qaror qabul qilish asoslari

oddiy, 
murakkab 
va 
gipermurakkab 
kabilarga ajratiladi. Murakkablik belgisini aniqlashdan kelib 
chikib, ilmiy o‘rganish uchun muhim hisoblangan xususiyat, ya’ni ayni bir tizimni 
turlicha nazariyalar xam yaratilganki, ularni tizimlarni o‘rganish metodologiyasi 
deb kursatish mumkin. Metodologiya bir nechta ma’nolarni anglatadi. Birinchi 
ma’nosi, bu biron bir fanda, masalan sotsiologiyada tatbik etiladigan tadqiqot 
usullarining majmui degan ma’noni anglatadi. Ikkinchi ma’nosi, bu ilmiy bilim va 
dunyo manzarasini o‘zgartirishini o‘rganish metodi haqidagi ta’limot degan 
ma’noni anglatadi. 

---

198 
Metodologiya, bilim metodlarining nazariy asosi rivojlanib borayotgan 
fanning extiyojlari takozosi bilan yuzaga kelgan bulib, u tabiat, jamiyat va inson 
ongining murakkab xodisalarini tugri ob’ektiv talkin etishga, fanning tabiiy 
alokalarini ochishga imkon beradi. 
Ilmiy bilish jarayonida har bir fan konkret tadqiqot ob’ektiga ega bulib, 
o‘zining maxsus usullarini yaratgan. Bunda, usha fanning manfaati, konuniyatlari, 
asosiy kategoriyalarini amal qilish tartibi asos kilib olngandir. Buni xususiy 
metodologiya deb kursatish mumkin. Lekin ba’zi bir fanlar bir-biriga yakin 
bo‘lgani uchun ularning tushuncha va konuniyatlari xam bir-biriga yakinday 
ko‘rinadi. Bunda “chegara”ni belgilash ancha murakkab kechadi. Bu jarayonni 
ijobiy kechishini ta’minlash uchun metodologiyadan foydalanishni takozo etadi. 
Nazariy jixatdan tahlilni amalga oshirishda (bilishda) xususiylik va 
umumiylik vazifalarini bajaruvchi usullar mavjud. SHu tarika, ko‘pchilik fanlarda 
kullanadigan usullarga umumiy usul deyiladi. Umumiy usul kullanishi doirasiga 
kura umumiy, lekin kullanilayotgan masalaga nisbatan o‘z vazifasiga ega bo‘ladi. 
Bunga analiz va sintez umumlashtirish va mavxumlashtirish, induksiya va 
deduksiya, kiyoslash va modellashtirishni kursatish maqsadga muvofiqdir. 
SHunday kilib, tizimli tahlilni bajarish jarayonida ilmiy tadqiqotning 
xususiy, umumiy va fanlararo usullari mavjud bulib, ular o‘zaro bir-biri bilan 
bog‘likdir. 
Pedagogik faoliyat doirasida tizimli tahlilni amalga oshirish uchun ta’lim-
tarbiya, pedagogik faoliyat, pedagogik jarayon, pedagogik vazifa, pedagogik 
maqsad, pedagog imidji, ta’lim oluvchining faoliyati, ta’lim usuli va vositalari, 
ta’limda kullaniladigan texnologiyalar (shu jumladan axborot texnologiyalari) kabi 
xossalarni funksionalligini inobatga olgan holda tahliliy usullar tanlanishi lozim. 
Buning uchun ongli harakatlarning ketma-ketligidan (modelidan) foydalanish 
mumkin. Masalan, kafedra professor-o‘qituvchilarining faoliyatini o‘rganishni 
olsak. Bunda, bajarilgan (bajarilishi lozim bo‘lgan) o‘quv ishlar, ilmiy - uslubiy 
ishlar, ilmiy - tadqiqot ishlari, tashkiliy - uslubiy ishlar, ma’naviy - ma’rifiy va 
tarbiyaviy ishlarni o‘rganish lozim bo‘ladi. Buning uchun:

---

199 
Birinchidan, maqsad shakllantiriladi; 
Ikkinchidan, vazifalar belgilanadi va ularni bajarish tartibi aniqlanadi;
Uchinchidan,mulohaza va munozara yuritiladi; 
To‘rtinchidan, ishlar aniq belgilar (kursatmalar) asosida umumiy va 
xususiylarga ajratiladi; 
Beshinchidan, rejalashtirilgan va bajarilgan ishlar orasida tafovut belgilab 
olinadi va tashxis amalga oshiriladi. YA’ni, galdagi ishlar bajariladimi yoki 
bajarish imokniyati yo‘qmi; 
Oltinchidan, faoliyatning har bir sohasi bo‘yicha mushoxada yuritiladi, 
natijalar kiyoslanadi. Amaliyotda, gohida fark kuzatiladi. Masalan, bajarilgan 
ilmiy - tadqiqot ishlarining ko‘rsatkichi yukori, tashkiliy - uslubiy ishlar past 
bo‘lishi mumkin; 
Ettinchidan, jamlangan, kiyoslangan barcha axborot yaxlit holatga keltiriladi; 
Sakkizinchidan, ular ko‘rsatilgan me’yor asosida tavsif va sharhlanadi; 
To‘qqizinchidan, xulosa, taklif va tavsiyalar tayyorlanadi; 
O‘ninchidan, faoliyatga oid prognoz variantlari tuziladi va biron bir tahliliy 
manba shakliga keltiriladi; 
O‘n birinchidan, tayyorlangan tahliliy manba rahbariyatga (buyurtmachiga) 
uzatiladi. 
Tahliliy manba, intellektual faoliyatning oliy maxsuli bulib, pedagogik 
faoliyatning aniq bir sohasiga oid muayyan muammoni o‘rganishga bagishlangan 
bo‘lishi mumkin. U aniqlangan muammolarni bartaraf etishda rasmiy jixatdan 
qudratli vosita hisoblanadi va o‘z oldiga kator maqsadlarni kuyadi. 
Tahliliy manbalar ilmiy ishlardan kator xususiyatlari bilan farqlanadi, ularni 
quyidagi tartib asosida ko‘rsatib utish mumkin: