J. B. Kolberdin frantsiyadag’i ekonomikaliq reformalari

2.1. Jan Batist Kolber o’miri ha’m do’retiwshiligi. Kolberizm ta’liymati.
Jan-Batist Kolber - fransuz mámleket ǵayratkeri, 1661 jildan ólimine shekem, patsha Lui XIV húkimranliǵi dáwirinde mámleket bas wa'ziri bolip islegen. Oniń mámleket siyasati hám bazarlarin shólkemlestiriw degi turaqli tásiri, kóbinese " merkantilizm" niń bir varianti retinde xarakterlengen " Kolberizm" dep atalǵan ta'liymatina kóre oǵan le Grand Colbert (" Ulli Kolber") laqabi berilgen.
Turmis jillari (1619 jil 29 -avgust (Reyms) - 1683 jil 6 -sentyabr (Parij)
Jan-Batist Kolber 1619 jilda Frantsiyada tuwilǵan. Ol belgili frantsuz siyasatshisi edi. Ol kóplegen saliqlardi engiziwi hám húkimettin’ wáde etken reformalari menen belgili. Ol Reymsda tuwilǵan hám balaliǵi bay shańaraqta ósken, ákesi sawda oraylari tarmaǵina iye bolǵan iri sawdager bolǵan.
20 jasinan aldin Kolber a'skeriy mekemede lawazimǵa iye edi, bul lawazim ag'ayini a'skeriy xatker Mishel le Tellierdin singlisine úyleniwi menen baylanisli edi. Kolber bir qansha waqit áskerlerdiń inspektori bolip, aqir-aqibet Le Tellierdin jeke xatkeri boldi.
Ol mámleket xizmetinen paydalaniw huqiqina iye bolip, tez arada Mazarinnin’ itibarin tartdi hám ol oni menejer etip tayinladi. Bul lawazimda Kolber óz qáwenderi máplerin oǵada ǵayrat penen qorǵadi, oni jaqin alip Lui XIV ke usinis etken. Kolberti Mazarin patsha Lyudovik XIV ke usinis etken. Kardinal Mazarin súrginde bolǵaninda, Lui Kolberke bolǵan isenimin kúsheytirdi. 1652 jilda Kolberten kardinaldin' jumislarin basqariwdi soradi. Bul jańa juwapkershilik Kolberdi basqa komissarlik waziypasin orinlawdan azat etedi. Eger Kolber Mazarindi qollap –quwatlamag’an bolsa da, ol kardinaldin máplerin sadiqliq penen qorǵar edi.
Kolberdin' saliq reformasina tiyisli dáslepki urinislari Mazarin ushin bolip, adamlar tárepinen to’lenetuǵin saliqlardiń patshaǵa jetip kelmegenligin kórsetdi.
1661 jilda Mazarin qaytis boldi hám Kolber Mazarinnin' jasirin bayliqlariniń bir bólegin aniqlap, patshaniń isenim payda etdi". 1664 jil yanvarda Kolber imaratlardiń basliǵi boldi; 1665 jilda ol finans bas basqariwshisi boldi; 1669 jilda ol teńiz floti mámleket xatkeri boldi; Soniń menen birge, ol sawda, koloniyalar hám saray wa'ziri lawazimina tayinlandi. Juwmaq etip aytqanda, Kolber uristan tisqari barliq bólimlerde kúshke iye boldi.
Úlken finansliq hám fiskal reforma bir jola oniń barliq kúshlerin talap etdi. Tekǵana dvoryanlar, bálki azat etiw tuwrisinda nizamli dawalari bolmaǵan basqa kóplegen adamlar saliq tólemegen; júktiń tiykarǵi bólegi nashar xaliqqa tústi. Jas patsha Lyudovik XIV tárepinen qollap -quwatlanǵan Kolber birinshi qarsi ha'reketin patshaliq urilarinin' u'lkeni dep ayiplanip atirgan kisige, basqariwshi Nikolas Fukege qaratdi. Fukenin' qulawi bir waqtiniń ózinde Kolbertin aldinǵa jilisiwin támiyinledi.
Kolber jas patsha tárepinen finans na’zaratshisi etip tayinlandi. Bul lawazimda Kolber bas intendant Foukinnin’ bir qatar ózbasimshaliq penen talan-taraj etiwlerin aniqladi hám 1661 jilda nominal bolmasa da, oniń hámeldarina aylandi (tek segiz jildan keyin ol mámleket wa’ziri boldi). Usiniń menen birge, ol patsha imaratlarin, suwretleytuǵin kórkem óner hám fabrikalardiń bas intizamshisi bolǵan. Ol hár kúni 15 saat qa shekem islegen, saray dúnyasi hám dúnyaniń pikirlerine itibar bermegen, patsha tárepinde júrgen hám t.b, hobbi bolmaǵanliǵi sebepli, ol keń dúńyaǵa kózqarasqa iye bolip, aldina joqari maqsetlerdi qoyiwǵa ádetlengen, biraq usiniń menen birge ol qaysar, ayawsiz qatti hám uliwma, siyasiy hám ekonomikaliq qarawlarǵa sińip ketken.
Ol 1661 jil 4-mayda finans máseleleri boyinsha gu’zetiwshi bolip tayinlanǵan. Keyin finans bas basqariwshisi lawazimin iyeledi. Ol tariflerdi kóteriw hám iri jámiyetlik jumislarin ámelge asiriwdi xoshametlew arqali ishki ekonomikani rawajlandiriw, soniń menen birge, frantsuz arqa indiya kompaniyasiniń sirtqi bazarlarǵa shiǵiw múmkinshiligin támiyinlew, usiniń menen olar mudami kofe, paxta, mayterekler, teri, burish hám qumsheker menen ta’miyinlew qolay sawda balansin jaratiw hám koloniya múlkin kóbeytiw ushin háreket etken. Koloniyalarda qulliq bolǵanliǵi sebepli, Kolber óliminen eki jil ótkennen kiyin daǵaza etiliwi kerek bolǵan noir kodeksin de islep shiqti.
Oniń nátiyjeli bazar reformalari 1665 jilda Vinetsiya shiyshesin alip keliwdi toqtatiw ushin " Royale de glaces de mirors" islep shiǵariwdi shólkemlestiriwdi óz ishine alǵan bolip, 1672 jilda milliy shiyshe islep shiǵariw sanaati ayaqqa turiwi menenaq qadaǵan etilgen edi. Soniń menen birge, ol Frantsiya daǵi Flaman tawarlarin islep shiǵariw boyinsha texnikaliq tájiriybeni xoshametlegen halda, Gobelinste patshaliq jumislarin jaratqan hám olardi qollap -quwatlaǵan. Ilimiy akademiyalar 1666 jilda oniń usinisina qaray shólkemlesken; ol 1667 jil 1 marttan o'limine shekem Akademiya fraksiyasinin aǵzasi bolip, ol jerge ótkeninen keyin Jan de La Fonteyn saylanatuǵin 24-orinǵa iyelik etdi. Oniń ornin oniń balasi Jan-Batist Kolber, Markis de Seignelay (1651-1690) iyeledi.
Sanaat hám sawda-satiq penen baylanisli halda, ol basinanaq protektsionist, sanaat hám sawda ústinen mámleket tárepinen qáwenderlik hám qadaǵalaw sistemasin qollap -quwatlaǵan. Keyinirek Kolberizm ati menen atalǵan sistemani Kolber oylap tapqan, biraq ol óziniń barliq jumislarinda oni izbe-iz dawam ettirmegen. Oniń tiykarǵi maqseti kiristi kóbeytiw, importti kemeytiw hám nátiyjede mámleketke pul aǵimin kóbeytiw edi.
Barliq tarmaqlar qatań korporatsiyalarga birlestirilib, ol jaǵdayda tovarlardi tayarlaw túri qatań qaǵiydalar menen boysinbasliqlar ushin qatti jaza ornatildi. Sirt el fabrikalari hám jumisshilari úlken qarji menen mámleketke tartildi hám daslep eger awil xojaliǵi hám sharwashiliq qashannan berli ziyan kórgen bolsa, ol jaǵdayda sanaat aktivliginiń ósiwi aniq edi.
Kolber frantsuz teńiz flotiniń jaratiwshisida esaplanadi. Bir tárepden, ol teńizshi waziypasin engizdi, basqa tárepden, áskeriy kemeler sanin 300 danag’a jetkizdi hám bunnan tisqari, sol waqitta flot ushin úlgi kórsetpe berdi. Flot ushin jallaw júdá shápáátsiz sharalar menen ámelge asirildi, bul bolsa adamlardiń naraziliǵina sebep boldi; kemeler ushin ekipaj zárúr ekenligin inabatqa alip, bir qansha waqit barliq qáteler shaqiriq qiliw menen jazalandi.
Soniń menen birge, Kolber baylanis liniyalarin jaqsilaw ushin kóp jumis etdi. Oniń qol astinda 1664 jilda baslanǵan hám 1681 jilda pitken úlken Langedok kanaliniń (injener Riquet) qurilisi tamamlandi. Jańa avtomagistrallardi saqlaw hám quriw ushin hár jili 650 miń livra ajiratilǵan.
Qatti tártipke saliw hám turmistiń barliq mayda –shu’ydelerindegi húkimettiń zulmlari xaliqti Kolberga qatti ǵázeplendirdi. Gollandiyada oǵan qarsi ǵalabaliq qollanbalar basip shiǵarildi, biraq olar oniń siyasati baǵdarina irkinish bere almadilar. Patsha atinan jumis tutqan Kolber, qandayligi, kelip shiǵiwina qaramay, za’da’ganlardin’ oppozitsiyasin ańsatǵana buziwi múmkin edi. Kolber ruxaniyler menen mámleket huqiqlari ushin turaqli gúres alip bardi. ol ruxaniyler sanin kemeytiwge iqtiyatliliq penen háreket etdi; basqa tárepden, ol kemrek áhmiyetke iye bolǵan 44 shirkew bayraminan 17 sin biykarlawǵa eristi.
Kolber kórkem óner hám pán rawajlaniwina kómeklesiwge háreket etdi hám 1667 jilda ol Frantsiya akademiyasiniń aǵzasi etip saylandi. 1663 jilda Jaziwlar hám su’wretlew kórkem óner akademiyasin tiykar salǵan. Soniń menen birge, ol ilimiy izertlewlerdi xoshametlegen ha’m oniń usinisina qaray patsha Frantsiya Pánler akademiyasin (1666), Gyuygens hám Kassini usinis etilgen Parij observatoriyasin (1667) hám de Arxitektura akademiyasin ashti (1671).
Ol patsha kitapxanasin, botanika baǵin keńeytirdi, observatoriya quradi hám úskeneledi, jerdin’ shegaralarin belgilep aldi hám ilimpazlar, ásirese tábiyatshiler ushin ekspediciyalardi sho’lkemlestirdi.
wayranshiliqli urislar oniń uzaq jilliq miyneti nátiyjelerin joq etdi hám omiriniń aqirinda ol ózi qurǵan ekonomikaliq sistemaniń Lui sirtqi siyasati menen uyqas kelmewin tu’sinip jetti.