|
2.2. Jan Batist Kolberdin’ tiykarg’i idealari.
J. B. Kolbertin’ tiykarǵi ideyalari:
1) manufakturalardi aktiv otirgiziw sirt ellik ustalardi tartiw; sanaatshilarǵa mámleket ssudalarin beriw; hár qanday qudayg’a iseniw huqiqi jallawdan azat etiw túrdegi jeńillikler;
2) kolonizatorliq kompaniyalardi jaratiw (Arqa Indiya), koloniyalarin xoshametlew;
3) Kolbertin’ pikirine kóre, tek sirtqi sawda sub'ektlerine mo’l ko’lshilikti támiyinlewge hám suverenlilerge qanig’ish beriwge ilayiq, " sawda bul turaqli uris";
4) pul muǵdari mámlekettiń qu’direti hám ulliliǵin belgileydi;
5) xaliq araliq bazardiń siyimlilig’i ha’r dayim qun bolip, sol sebepli Frantsiya huqiqlarin keńeytiw ushin qalǵanlarin - Angliya hám Gollandiyani qisip shiǵariw kerek. Uliwma alǵanda protektsionizm mudami da kapitalistik formada bolmasada, sanaat rawajlaniwina úles qosdi.
Sanaattiń ósiwi awil xojaliǵi esabina júz bergen, oni Kolber mámleket ushin qarji deregi dep bilgen. Kolber siyasatindaǵi tiykarǵi kemshilik sonda, ol feodal mu’nasábetlerin buzbastan qaldirǵan hám olar mámlekettiń ekonomikaliq ha’m socialliq rawajlaniwina tosqinliq etken. Itimal, Kolbertin’ umtiliw-háreketleri úlken tabisqa erisken bo'lar edi, patsha hákimiyat oniń aldina bir tiykarǵi waziypani qo'ymas edi: hár qanday bahada Lui XIV sheksiz alip barǵan uris ushin jáne oniń sarayi ushin puldi qisip shiǵariw.
Sanaat tárepten kúshli frantsuz merkantilizmi óz programmasina toliq teoriyaliq tiykar bermedi. Merkantilizmnin’ bay ámeliyatina qaramay, frantsuz merkantilizmi haqqinda derlik hesh qanday ádebiyat joq.
2.3. J.B. Kolberdin frantsiyadag’i ekonomikaliq reformalari.
Qadaǵalawshi hám oǵan baylanisli bolǵan basqa kóplegen keńselerdiń biykar etiliwi menen finans ústinen joqari qadaǵalaw shaxlar keńesine tapsirildi. Suverenli óz prezidenti retinde islegen; Biraq Kolber tórt jil dawaminda tek intendant ataǵina iye bolip islegen, patsha tárepinen berilgen úlken jeke kepilliklerge iye bolip, oniń húkimranligi astinda isledi.
Bul jaǵdayda oniń shápáátsizligi, eger qáwipli bolsa da, itimal zárúr bolip sezildi; keńes jeke máplerdi húrmet ete almadi. Ol ayipli hámeldarlardi qatti jazalag’anan keyin, ol húkimettiń jalatay kreditorlarina itibarin qaratdi. Kolbertin ápiwayi islew usili bar edi. Ol mámleket qarizlariniń bir bólegin biykar etti hám basqalarinan procentlerdi úzip qoydi, bul aldin óz sheshimine qaray, keyin bolsa mámleketke qarsi barliq dawalardi úyreniw ushin dúzilgen keńes sheshimine qaray ózgerip turdi.
Oniń túrli klasslarǵa saliqlar basiminda teńlikti ornatiw urinislari talay saldamli qiyinshiliqlarǵa dus keldi. Jeńillikler sanin kemeytiw múmkinshiliksizligin tastiyiqladi, biraq Kolber azat etiw tuwrisindaǵi jalǵan dawalarǵa úzil-kesil túrde qarsiliq kórsetti hám jeńillikler qaship qutila almaytuǵin tikkeley bolmaǵan saliqlardi kóbeytiw arqali ádalatsiz tuwridan-tuwri saliqqa tartiwdi kem-kem sheklestirdi. Usiniń menen birge, ol ózi jiynaw rejimin de rawajlandirdi.
Oniń tinimsiz miyneti hám puxtaliǵi oni húrmetli wa'zirge aylandirdi. Ol frantsuz islep shiǵariw jaǵdayin jaqsilaw hám ekonomikani bankrotlik jaǵasinnan qaytariw jumislari menen abirayǵa eristi. Tariyxshilardin' atap ótiwinshe, Kolbertin' urinislarina qaramay, patsha urislar ushin artiqsha qa'rejet sariplag’anlig’i sebepli, Frantsiya haqiyqatliqtan da jaqsilandi. Nátiyjede húkimet jumisina tártip hám puqtaliq ólshewin kirgizgen Kolber endi mámleketti kommerciya menen bayitiwǵa shaqirdi. Ma'mleket Kolbertin' siyasati menen túrli tarawlarda islep shiǵariw kárxanalarin rawajlandirdi. Húkimet jańa sanaat kárxanalarin jaratti, islep shiǵariwshilardi qorǵadi, sirt ellerden jumisshilardi usinis etdi hám frantsuz jumisshilariniń kóship ketiwin qadaǵan etti.
Shet el bazarlarda frantsuz tovarlari xarakterin saqlap qaliw, soniń menen birge, úy qariydarina kepillik beriw ushin Kolber hár bir elementtiń sapasi hám ólshewin nizam menen belgilep qoyǵan, qaǵiydalardiń ayniwin huquqbuzarlardin' jámiyetshilikke jetkizliwi hám joq etiw menen jazalaǵan.
Oniń korporatsiya sistemasin qatań qollap-quwatlawi menen hár bir tarawdiń málim jeńillikli burjua qolinda qaldi; tómen klasslar bolsa rawajlaniw múmkinshilikleri jabiq dep tapildi. Biraq, ol aqil menen ishki kommerciya mápleri menen máslahátlesti. wálayattan wálayatqa tovarlardi alip ótiw waziypalarin biykar ete almaǵanliǵi sebepli, ol wálayatlardi olardi teńlestiriwge úndew ushin qolinan kelgenin qildi. Frantsiya sawdasin birlestiriwge qaratilǵan siyasatqa qaramay, valyuta kurslari bul wálayatlar ortasinda saqlanip qaldi. Oniń rejimi jollar hám kanallardi jaqsilaǵan. Per Pol Rikuet (1604-1680) Kolber qáwenderliginde Du Midi kanalin rejelestirgen hám qurǵan.
Levante, Senegal, Gvineya hám basqa jerler menen shet el degi sawdani xoshametlew ushin Kolber kompaniyalarǵa jeńillikler berdi, biraq, aytip ótken Frantsiya Arqa Indiya kompaniyasi siyaqli, barliǵi áwmetsiz boldi.
Kolber kórkem óner hám ádebiyatqa úlken qiziǵiwshiliq kórsetdi. Ol a'ja'yip jeke kitapxanaǵa iye edi, oni Frantsiya konsuli jaylastirǵan, evropanin' hám Jaqin Shiǵistiń hár bir jerinen qimbat bahali qo'ljazbalar menen toltirganinan minnetdar edi. Ol Per de Karkavi hám Etien Baluzeni kitapxanashi etip isletken. Kolberin' aqliǵi qoljazbalar kompleksin 1732 jilda kitapxanashi Royalege satqan.
Kolber bir qatar sho'lkemlerge tiykar salǵan:
1663 jilda Jaziwlar hám medallar akademiyasi
1666 jilda Pánler akademiyasi (házirgi Fransiya institutiniń bir bólegi) hám Rim degi frantsuz akademiyasi
1667 jilda ol Klod Perroni quriw ushin Parij observatoriyasin iske túsirdi hám Govanni Dameniko Kassinidi (1625-1712) Italiyadan qadaǵalawǵa alip keldi.
1669 jilda Académie de Opéra, keyinirek Académie Royale de Musique dep ózgertirildi.
1671 jilda Arxitektura akademiyasi
Arles, Sussons, Nimes hám basqa kóplegen qalalar daǵi akademiyalar
Mazarin tiykar salǵan súwretshilik hám ha'ykelshilik akademiyasin qayta quradi. Frantsiya hám frantsuz korolliǵi shańaraǵi abirayin asiriwdi qálegen Kolber ulli Italiyaliq arxitektir -músinshi Jan Lorenzo Berninidi Parijǵa (1665 jil iyun -oktyabr) alip keliwde aktiv rol oynadi.
Kolber shańaraǵi
Oniń perzentlerinen Markis de Seynelay atasinin jolin basip, Teńiz kúshleri mámleket xatkeri bolip islegen, Jak-Nikolas Kolber bolsa Rouen arxiyepiskopi bolǵan.
Oniń siyasati qospa shtatlardiń birinshi finans xatkeri Aleksandr Xemilton siyasatina xoshametledi.
Frantsiya teńiz flotiniń alti kemesi oniń atin aldi:
1848 jilda puw kemesi;
1875 jilda a'skeriy keme;
1914 jilda júk kemesi;
1916 jilda tag’i bir ju’k kemesi;
1928 jilda shiǵarilǵan frantsuz awir kreysleri;
1956 jilda jumisqa túsirilgen frantsuz raketa kreysleri.
Do'stlaringiz bilan baham: |
