J. Ataniyazov, E. Alimardonov, F. Hamidova xalqaro moliya bozori tahlili toshkent-2019

1-rasm. Sekyuritizatsiyalash jarayonining rivojlanishi aktivlar 
sekyuritizatsiyasining bosqichlari
18
Aktivlar sekyuritizatsiyasi uch bosqichda amalga oshiriladi.
Birinchi bosqichda sekyuritizatsiya qilinadigan aktivlar tanlab olinadi.
Ikkinchi bosqichda sekyuritizatsiya qilinadigan aktivlar korxonadan hisobidan 
alohidalashtiriladi, ya’ni bunda korxona balansidagi boshqa aktivlardan ajratib olinadi. 
Bu jarayonning shunisi muhimki, sekyuritizatsiyalanadigan aktivlarni korxona 
balansidan ajratish uni to‘liq sotish (True sale) yo‘li orqali amalga oshiriladi. Faqat 
aktivlarni to‘liq sotish orqali o‘z kapitalining etarligiga ko‘yilgan majburiy talablardan 
qutilish mumkin. Sekyuritizatsiyalanadigan aktivlar tartibga soluvchi tomonidan to‘liq 
sotilganligi tan olinmasa, ular ta’minlangan qarzlar sifatida tasniflanadi va kapitalining 
etarligiga ko‘yilgan majburiy talablar hajmini kamaytirmaydi.
Uchinchi bosqichda sekyuritizatsiya qilinadigan aktivlar qimmatli qog‘ozlar bozori 
orqali qayta moliyalashtiriladi.
18
Тадқиқот натижаларига асосланиб, муаллифлар томонидан шакллантирилган 
Aktivlar sekyuritizatsiyasining bosqichlari 
1 
2 
3 
Sekyuritizatsiyalash jarayonining mohiyatiga ko‘ra kelib chiqishi 
Sekyuritizatsiya 
Aktivlar 
sekyuritizatsiyasi 
Bank aktivlari 
sekyuritizatsiyasi 
Aktivlarni tanlash 
Aktivlar hisobini 
alohida qilish 
Aktivlarni qayta 
moliyalashtirish 

---

146 
Aktivlar sekyuritizatsiyasida aktivlarni korxona balansidan qisman yoki butunlay 
hisobdan chiqarish mumkin. Hosila moliyaviy vositalar yordamida korxonaning faqat 
sekyuritizatsiya qilinadigan aktivlari bilan bog‘liq risklarini kamaytirilishi amaliyotda 
sintetik sekyuritizatsiya sifatida o‘z o‘rniga ega.
Fikrimizcha, bank aktivlar sekyuritizatsiyasi balansdan qisman yoki to‘liq hisobdan 
chiqarilgan alohida bank aktivlari va pul oqimlari bilan ta’minlangan qimmatli 
qog‘ozlarni chiqarish orqali pul mablag‘larini bankka jalb qilish mexanizmidir. Bank 
aktivlari sekyuritizatsiyasi odatda bank kreditlari va qarz qimmatli qog‘ozlar orqali 
amalga oshiriladi. Banklar o‘zlarining va boshqalarning qarz qimmatli qog‘ozlari 
hisobiga ta’minlangan obligatsiyalarni (Collateralized Bond Obligations (CVO)) 
chiqarishadi.
Shuningdek, ular qarz majburiyatlari ya’ni kreditlar va qarz qimmatli 
qog‘ozlar bilan ta’minlangan obligatsiyalarni (Collateralized Debt Obligations (CDO)) 
ham emissiya qilishadi.
Bank aktivlari sekyuritizatsiyasi o‘zida quyidagi asosiy xususiyatlarni 
mujassamlashtiradi: 
-
banklarga moliyaviy resurslarni jalb qiladi; 
-
qimmatli qog‘ozlar emissiyasi orqali pul mablag‘lari jamg‘aradi; 
-
sekyuritizatsiyalangan aktivlar va pul oqimlarining muddati, valyuta turi hamda 
to‘lovlar hajmi bilan qimmatli qog‘ozlar emissiyasini ta’minlaydi; 
-
sekyuritizatsiyalash ob’ekti bo‘lib bank aktivlari hisoblanadi; 
-
bank aktivlari sekyuritizatsiyasi balansdan tashqari xususiyat kasb etadi. 
Fikrimizcha, aktivlarni sekyuritizatsiyalash jarayoni o‘z ishtirokchilariga bir qator 
afzalliklarni taqdim etadi.
Banklar, ipoteka va sug‘urta kompaniyalari hamda davlat korxonalari bo‘lgan 
originatorlar quyidagi bir qator sabablarga ko‘ra o‘z aktivlarini sekyuritizatsiya qiladilar: 
-
sekyuritizatsiyalangan aktivlarni maxsus yuridik shaxslarga (SPV) sotish 
hisobiga moliyaviy mablag‘larni jalb etish; 
-
jamg‘arish samaradorligini oshishi odatdagi moliyalashtirish shakllariga 
qaraganda xarajatlarni kamaytiradi va muddatini uzaytiradi. 

---

147 
-
aktivlar riski orqali kredit risklarini cheklanishi. Sekyuritizatsiya natijasida 
originatorda kredit risklari qolmaydi yoki uning kredit riski kredit sifatini oshirish uchun 
taqdim etgan ma’lum summa orqali cheklanadi. Ayni shu vaqtda originator aktivlar 
bo‘yicha kelajakdagi daromadlarni olish imkoniyatini o‘zida saqlab qolishi mumkin; 
-
balans ko‘rsatkichlarini yaxshilanishi. Sekyuritizatsiya orqali aktivlarni to‘liq 
sotilishi originator balansidan ularni hisobdan chiqarilishiga olib keladi va pul 
mablag‘lari bilan o‘rnini almashtiradi. Bu o‘z navbatida korxonaning mos balans 
ko‘rsatkichlarini ijobiy tomonga o‘zgarishiga olib keladi; 
-
aktivlarni ta’minlash uchun kichik kapitalning etarliligi yangi turda qarz olish 
imkoniyati va qobiliyatini oshiradi. Bazel ko‘mitasi talablariga ko‘ra moliyaviy 
tashkilotlar riskli aktivlarga qarshi etarlicha kapital hajmiga ega bo‘lishlari zarur. 
Buxgalteriya hisobi bo‘yicha sekyuritizatsiya jarayonida aktivlar qarzga berilmaydi, balki 
sotiladi. Bu o‘z navbatida sekyuritizatsiyalash jarayoni hisobiga qarzni balansda 
ko‘rsatmasdan boshqa manbalar orqali moliyalashtirish sifatida qayd etilishiga olib keladi 
va riskli aktivlarga nisbatan kapitalni etarligiga qo‘yilgan talabni qisqarishiga sabab 
bo‘ladi; 
-
turli moliyalashtirish manbalariga ega bo‘lish. Sekyuritizatsiya jarayoni 
originatorga moliyalashtirish manbalarini diversifikatsiya qilish va o‘z qimmatli 
qog‘ozlarini emissiya qilmasdan kapital bozoriga chiqish imkonini beradi; 
-
moliyalashtirish 
qiymatining 
kamayishi. 
Banklar 
va 
boshqa 
turli 
moliyalashtirish shakllariga qaraganda sekyuritizatsiyalash jarayonining xarajatlari kam 
bo‘lishi mumkin. Originator balansining kredit sifatiga qaraganda seyuritizatsiyalanuvchi 
aktivlar kredit sifatining yuqori bo‘lishi ularni qisqa vaqt ichida o‘z o‘rnini topishiga 
sharoit yaratadi; 
-
aktivlar va passivlarni balanslashtirishda aktivlar sekyuritizatsiyasi qulay 
vositalardan biridir.
Fikrimizcha, sekyuritizatsiya qilinadigan aktivlar quyidagi xususiyatlarga ega 
bo‘lishi lozim: 
-
pul oqimi muddati va to‘lovlar hajmi bo‘yicha rejalashtirilgan hamda etarlicha 
tartibli bo‘lishi lozim; 

---

148 
-
sekyuritizatsiya qilinadigan aktivlar originatordan ajratilgan bo‘lishi kerak, 
ya’ni qonuniy-me’yoriy xujjatlarda bunday aktivlar bo‘yicha talablarga qarshiliksiz yo‘l 
qo‘yib berish tartiblari ko‘rsatilishi lozim; 
-
etarli miqdor(hajm) bo‘lishi kerak; 
-
qarzdorlar geografik jihatdan yoki boshqa turli diversifikatsiya qilinishi lozim; 
-
aktivlarning xususiyatlari yuqori darajada standartlashtirilishi kerak; 
-
kirib keluvchi (ipoteka va boshqa kreditlar, qarzli hamda turli aktivlar bo‘yicha 
foiz stavkalari) va chiqib ketuvchi to‘lovlar (qimmatli qog‘ozlar daromadi) orasida 
etarlicha farq (marja) bo‘lishi lozim.
Aktivlar sekyuritizatsiya jarayonining asosiy elementlari quyidagi operatsiyalarda 
namoyon bo‘ladi: 
-
korxona (originator) aktivlarini qaytarib olmaslik huquqi bilan yoki cheklangan 
huquq (Non- yoki Limited recourse) doirasida sotish;
-
aktivlarni qimmatli qog‘ozlarni chiqarish orqali qayta moliyalashtirish 
maqsadida maxsus tuzilgan xo‘jalik yurituvchi tashkilot (MMT) qo‘shimcha ta’minot 
(Credit and Liquidity Enhancements) bilan bankrotlikdan himoyalangan va mustaqil 
faoliyat yurituvchi yuridik shaxs hisoblanadi (Bankruptcy-remote Special Purpose 
Vehicle, SPV); 
-
aktivlar sekyuritizatsiyasiga asoslangan turli shakldagi qimmatli qog‘ozlarga 
zamonaviy va to‘liq kafolatlangan xizmat ko‘rsatish uchun huquqiy asos bilan valyuta va 
foiz svoplaridan, aniq bir foiz asosida mablag‘lar quyilganligini kafolatlovchi investitsion 
sertifikatlardan (Guaranteed Investment Certificate) va boshqa turli derivativlardan 
foydalanishga imkon beriladi; 
-
investorlar qimmatli qog‘ozlari bo‘yicha majburiyatlarni bajarish va ta’minlash 
maqsadida garov sifatida sotilgan aktivlar qoldiriladi yoki ularni ta’minlashdagi barcha 
huquqi bilan ishochli shaxsga (Boshqaruvchi agent) topshiriladi. Ishonchli shaxs bu 
huquqdan investorlar manfaatlari uchun foydalanadi.