Ызбeкистoн рeспубликaси

Usmoniylar impyeriyasining inqirozi va halokati
XVIII asr oxiri va XIX asr mobaynida Usmoniylar impyeriyasi halokatli 
davrni boshidan kechirdi. Sulton Salim III (1789-1807) saltanatni saqlab qolishga 
urindi. Yuqorida aytilgan «Nizomi jadid» tadbirlari yoki islohotlarga yirik feodallar, 
ayniqsa, yanicharlar,, ulamolar va boshqalar qaltiq qarshilik ko'rsatganlar. Oqibatda 
ular 1807 yilda uni taxtdan ag'darib tashladilar va o'rniga Maxmud II (1808-1839) 
taxtga o'tirdi. U ancha murakkab sharoilda atrofdagilari bilan murosa yo'lini tutib, 
sekin-asta islohollar orqali mustahkamlani boldi, jumladan, oldinroq ta'kidlangandek 
yanicharlarni yo'qotih, muntazam armiya to'zdi, boshqaruv tizimida ba'zi bir 
o'zgarishlar qildi, iqto' harbiy majburiyatini bckor qildi. Endi harbiylarga xizmat 
uchun yyer byerilmaydigan bo'ldi. 
Ammo Mahmud II islohotlari Usmoniylar impyeriyasining inqiro’zini lo'xtata 
olmadi. XIX asr oshlarida Misr amalda mustaqil bo'Iib oldi. 1804-1813 va 1815 
yillarda Syerbiyada turklar zulmiga qarshi qo'zg'olon bo'ldi. 1806-1812 yillardagi 
Rossiya bilan urushda yengilgach, Buharest bitimiga ko'ra, Turkiya Prut daryosiga. 
qadar yyerlardan ajralgan.-1828-1829 yillarda Rossiya bilan urushib, mag'Iub 
bo'lgach, Adrianopol sulhiga binoan Gro’siyaga avlonomiya byerishga majbur 
bo'ldi. Burring ustiga Turkiyaning Yevropa davlatlariga qaramligi, qarzdorligi 
kuchaydi. Bu ahvoldan qutulishi uchun XIX asr 30-yillarda yangi islohot (lazimat) 
yo'li bilan, ya'ni davlat ma'muriy boshqaruvidagi o'zgarishlarni amalga oshirdi. 
To'g'ri, bu Yevropacha yangiliklar feodal-harbiy tarlibni tugatib, turk ziyolilarini 

---

237 
shakllanishiga yordam byergan bo'Isada, Usmoniylar impyeriyasini saqlab qola 
olmadi. 
1853-1856 yilgi Qrim urushidan so'ng Parij sulhi (1856)da «Usmoniy 
impyeriyasining butunligi va daxlsizligi» tan olingan bo'Isada, aslida bu G'arbits 
Yevropa davlatlarining Turkiya ichki ishlariga aralashishlari uchun niqob edi.XIX 
asr 2-yarmidan so'ng davom etgan islohotlar Turkiyada chet el kapitali ta'sirining 
oshishiga olib keldi, xorijiy banklar ochildi. Ayni paytda «yangi 
usmoniylarning» konstitutsion to'zum chun kurashi kuchaydi. XIX asr 70-
yillarning oxiriga kelib, Turkiya xorij mamlakatlarining yarim mustamlakasiga 
aylanib bo'ldi. XorijHklar o'z sarmoyalarini Turkiyada unumli sanoat tarmoqlariga 
va mahsuloli ko'proq eksport qilinadigan korxonalarga qo'ydilar. Ulaming 
banklari asosan shu vazifani bajargan. Midhat poshsho ishlab chiqqai 
konslilulsiyani bekor qilib, Abdulhamd II yana mustabid to'zum yo'ii bilan 
usmoniylar saltanatini tiklash uchun yana bir marta, bu safar oxirgi marta urinib 
ko'rdi. Ammo impyeriya ham ichki, ham tashqi tomondan chok-chokidan so'kilib 
keta boshlagan edi. biz yuqorida 1877-1878 yildagi rus-turk urushi. Bolqon 
mamlakatlarining mustaqilligi uchun asos bo'lganini qayd etgan cdik. 1801 yilda 
Frantsiya Tunisni, 1882 yilda Angliya Misrni bosib oldi. 
Xulosa
Abdulhamd II (876-1909) tobe xalqlarini itoatda saqlash uchun bar qanday 
ozodlik harakatini shafqatsizlik bilan bostirdi, milliy va diniy adovatini, musulmon 
va xristianlar o'rtasida nizoni ko'chaytirdi. Ammo o'sib kelayotgan taraqqiyparvar 
kuchlarni to'xtala olmadi. Yosh turklar 1889 yilda «E'tiqod va taraqqiyot» maxfiy 
tashkilotini to'zdilar. 1908 yilda Turkiyada yosh turklar inqilobi bo'ldi. Ular barcha 
xukumat lovozimlarini egallab, diktatorlik (zo'rlikka asoslangan) to'zumni 
o'rnatdilar. 1912-1913 yilda ular buyuk Turkiya 9pan turizm), buyuk islom 
(panislomizm) davlati to'zish g'oyalarini targ'ib qila boshladilar. 1914 yildan 

---

238 
hokimiyatda yosh turklarning rahbarlari - Anvar poshsho tal'at poshsho, jamoal 
poshsholar turdilar. 1914 yil boshlangan birinchi jahon urushida Turkiya 
Germaniya tomonidan turib urushdi. 1917 yil oktyabr to'ntarishidan so'ng Sovet 
Rossiyasiga qarshi urush olib bordi. 1918 yil 30 oktyabrida Turkiya Antanla 
davlatlariga taslim bo'ldi. Shu bilan amalda Usmoniylar impyeriyasi tugatildi. 
Oxirgi sulton Muhammad VI sultonlik tugatilgach, 1922 yilda chet elga qoehgan. 
Turkiyaning buyuk majlisi shaxzoda Abdulmajidni xalifa qilib sayladi. 1924 yil 3 
marlda Turkiyada xalifalik ham tugatilgan.