Ызбекистон республикаси олий ва ырта

2-asosiy savol bo‘yicha darsning maqsadi: Kompyuter grafikasi va ma'lumotlar bazasini boshqaruv dasturlari to‘g‘risida ma'lumotlar berish.

Identiv o‘quv maqsadlari:

2.1. Kompyuter grafikasining asoslari nimalardan iborat ekanligini

so‘zlab bera oladi.

2.2. Kompyuter grafikasining imkoniyatlarini izohlay oladi.

2.3. Ma'lumotlar ombori va ularni tashkil qilish usullarini izohlay oladi.

2.4. Ma'lumotlarning turlari va tuzilishiga tavsif bera oladi.

2-asosiy savolning bayoni:

Kompyuter grafikasi deganda kompyuterning grafik ma'lumotlarni hosil qiluvchi va qayta ishlovchi dasturiy vositasi tushuniladi.

Kompyuter grafikasi tasvirlarni hosil qilish shakliga ko‘ra uch turga bo‘linadi:

• 
  Rastrli grafika.
  
• 
  Vektorli grafika.
  
• 
  Fraktal grafika.
  

Ma'lumotlarni grafik ko‘rinishda tasvirlash XX asrning 50-yillarida dastlab katta EHM larda amalga oshirilgan edi. Shaxsiy kompyuterlarda grafik ma'lumotlarni qayta ishlash texnologiyasini takomillashtirish 80-yillarda amalga oshirildi.

Kompyuterdan foydalanuvchi ish jarayonida turli xil shakl va grafiklar chizish, reklama, e'lonlar, taklif va tabriknomalar, matnli hujjatlarni illyustratsiyalash (bezash) kabi ishlarni bajarishga to‘g‘ri keladi. Bu holatlarda foydalanuvchi grafik muharrirlarga murojaat etishga to‘g‘ri keladi.

Grafik muharrirlar quyidagi imkoniyatlarga ega:

• 
  Ekranda yangi har xil shakl (grafik) yoki rasm chizish.
  
• 
  Rasmni xotiraga fayl tarzida yozish.
  
• 
  Xotiradan faylni (rasmni) ekranga chaqirish.
  
• 
  Rasmlar qismini ajratish.
  
• 
  Ajratilgan qismni boshqa joyga nusxalash.
  
• 
  Rasmni to‘laligicha boshqa joyga ko‘chirish.
  
• 
  Yangi rasmni keltirib qo‘yish.
  
• 
  Rasm (shakl)ni kichiklashtirish yoki kattalashtirish.
  
• 
  Chiziqlarni ixtiyoriy qalinlikda tanlash.
  
• 
  Bo‘yoq (rang)larni tanlash.
  
• 
  Rasm tevaragiga (yoniga, tagiga, ustiga) matn yozish.
  
• 
  Turli shriftlardan foydalanish.
  
• 
  Ranglarni tahrirlash.
  
• 
  Ranglarni aralashtirib yangi rang olish.
  
• 
  Rasmni ekranda to‘la, qisman ajratilgan holda ko‘rish va tahrir qilish.
  
• 
  Rasmni chop etish.
  
• 
  Rasmni boshqa amaliy dasturlar (WORD va EXCEL)da qayta ishlash va boshqa ishlarni bajarish mumkin.
  

Bu imkoniyatlarning barchasi Microsoft firmasida yaratilgan PAINT grafik muharririda mavjud. Bu dastur tasvirlar muharriri bo‘lib, mazkur dastur turli xil rasm va shakllarni hosil qilish va qayta ishlashda foydalaniladi. Unda hosil qilingan tasvir boshqa amaliy dasturlarda qo‘llanilishi mumkin.

Ma'lumotlar omborini tashkil etuvchi elementlar turli ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Eng ko‘p tarqalgan va amaliyotda qo‘llaniladigan ma'lumotlar matnli fayllar hisoblanadi. Chunki matnli fayllar orqali turli axborotlarni ifodalash va kompyuter xotirasida saqlash mumkin.

Axborotlarni, shu jumladan, elektron hujjatlarni tashqi xotirada saqlanadigan joyni ma'lumotlar ombori (bazasi) deb atash qabul qilingan.

Ma'lumotlar ombori deganda axborot ishlari uchun, ya'ni o‘zaro bog‘langan katta hajmdagi axborotni saqlash, o‘zlashtirish va ishlatish uchun mo‘ljallangan maxsus tizim tushiniladi.

Kompyuterlar asosidagi axborot texnologiyalarining ko‘rinishlaridan biri ma'lumotlar ombori hisoblanadi. Oddiy fayllardan farqli ravishda ma'lumotlar ombori kompyuter xotirasida joylashgan axborotlarni izlash va saralashni amalga oshirish imkoniyatiga ega.

Ma'lumotlar omboridagi axborotlar bir necha usullar bilan tashkil etilishi mumkin. Ma'lumotlar omborlarining eng sodda va keng tarqalgan shakli jadval ko‘rinishidir. Ma'lumotlar omborining bunday ko‘rinishi relyasion omborlar deb ataladi. Relyasion omborlar aniq sondagi ustunlarga ega bo‘lib, ularning hammasi nomlarga ega bo‘ladi.

Ma'lumotlar omborida axborotlar asosan matn va raqam ko‘rinishida saqlanadi. Ma'lumotlar asosan quyidagi turlarga bo‘linadi:

• 
  Belgili ma'lumotlar.
  
• 
  Sonli ma'lumotlar.
  
• 
  Mantiqiy ma'lumotlar.
  

Ma'lumotlarni uch xil ko‘rinishda ifodalash mumkin:

1. 
   Ierarxik (shajaraviy).
   
2. 
   Tarmoqli.
   
3. 
   Relyasion (jadvalli)
   

Ma'lumotlarning daraxtsimon joylashishiga ma'lumotlarning ierarxik modeli deyiladi. Bu modelga mos holda yaratilgan ma'lumotlar omboriga ma'lumotlarning ierarxik ombori deyiladi.

Bir pog‘onadagi ma'lumotning boshqa pog‘onadagi ma'lumot bilan ikki yoki undan ortiq marta bog‘lanadigan turiga ma'lumotlarning tarmoqli modeli deyiladi, uni yaratish va undan foydalanish uchun yaratilgan tizimga ma'lumotlar omborini boshqarishning tarmoqli tizimi deyiladi.

Ma'lumotlarning jadval ko‘rinishida saqlanishiga ma'lumotlarning relyasion modeli deyiladi. Bu tizim 1970 yilda IBM firmasining xodimi ye.F.Kodd tomonidan taklif etilgan bo‘lib, hozirgi paytda eng ko‘p tarqalgan tizimlar qatoriga kiradi.

Ma'lumotlar bazalarini yaratish va ularga xizmat ko‘rsatishni tashkil etish va dasturiy ta'minoti «ma'lumotlar omborini boshqarish tizimi» nomi ostida birlashtirilgan dasturiy maxsulotlarning alohida vazifasidir.

Hozirgi kunda bir qancha ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi yaratilgan. Ularga REBUS, KARAT, SUBD+, Dbase, FOXBASE, FOXPRO, ACCESS, CLIPPER, PARADOX, APPROACH, ORACLE va boshqalar kiradi.

Har bir ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi buyruqlarining miqdori va bajarilish tartibi bilan bir – biridan farq qiladi. Masalan, REBUS tizimida 72 ta, KARAT tizimida 128 ta, SUBD+ tizimida 176 ta buyruqlar mavjud. Buyruqlar menyu tizimida yoki oddiy tizimda ishlashi mumkin.

Ma'lumotlar omborini boshqarish tizimi o‘zining ma'lum ko‘rinishdagi ichki tuzilishiga, amalga oshiruvchi amaliy dasturlarga ega bo‘lishi kerak. Bunday dasturlar ikki turga: integrallashgan (umumlashtirilgan) va paketli dasturlarga ajratiladi.

Elektron hujjatlarni yaratish va boshqarish vositalari:

• 
  Matn muharrirlari – Norton Editor, Brief, Lexicon, Mylti Edit, Word Perfect, MS Word va boshqalar.
  
• 
  Badiiy maharrirlar – Paint, Paint Bruch, Macromedia Free Hand, Acrobat Exchange va boshqalar.
  
• 
  Nashriyot tizimlari – Ventura Pablisher, Frame Maker va boshqalar.
  
• 
  Skanerlardan olinuvchi tasvirlar muharrirlari – Water Mark, Professional, Photostyler va boshqalar.
  
• 
  Adoba Publishing Collection firmasining badiiy grafik nashrlari – Corel Draw 7,8,9, Page Maker6.5, Photo Shop 4.0, Illustator 7.0 va boshqalar.
  
• 
  MS (Microsoft) Works firmasining universal integrallashgan xizmat dasturlari:
  

• 
  MS WORD – matn muharriri.
  
• 
  MS EXCEL – elektron jadval (jadvalli protsessor).
  
• 
  MS ACCESS – ma'lumotlar bazalarini boshqarish tizimlari.
  
• 
  MS MAIL – elektron pochta va uning kengaytmasi MS Form Designer.
  
• 
  SCHDULE – elektron kotib dasturi.
  
• 
  MS AT Work Pc Fax – faksmodemlarga xizmat ko‘rsatish dasturlari.
  
• 
  MS POWER POINT – taqdimot etish dasturi.
  
• 
  Front Page – Web sahifalar tashkil qiluvchi muharrir.
  
• 
  Photo Draw – grafik muharrir.
  
• 
  Pekture Publisher – grafik muharrir.
  

• 
  Lotus – Troyka (Lotus Development firmasi mahsulotlari) dasturlari:
  

• 
  AmiPro – M S WORD – matn muharriri.
  
• 
  Lotus 1,2,3 – elektron jadvallar.
  
• 
  Lotus Organiser – yozuv daftarchasi.
  

• 
  Perfect Office (Novel firmasi mahsulotlari) dasturlari:
  

• 
  WordPerfect – matn muharriri.
  
• 
  Quattro Pro – elektron jadval.
  
• 
  Group Wise – hujjatlarni qayta ishlash vositasi.
  

Ma'lumotlar ombori – axborotlar tizimlarining eng muhim tarkibiy qismi. Turli sohalarda bank sohasida, telefon, pochta, telegraf sohalarida, barcha boshqaruv sohalarida ishlovchi xodimlar va administratorlarning ishini yengillashtirish uchun har biriga mos ma'lumotlar omborini boshqarish tizimlari yaratilgan.

Ommaviy foydalanuvchilar – dasturlovchi bo‘lmaganlarga mo‘ljallangan namunaviy zamonaviy vositalar yordamida ma'lumotlar bazalarini yaratish texnologiyasi Microsoft Access tomonidan taqdim etildi. Yakuniy foydalanuvchilarga mo‘ljallanganligiga qaramay, Access da dasturlash tili mavjud Microsoft Office ning boshqa dasturlovchi vositalari bilan integratsiyalashishga imkoniyat bor.

Access – bu, bir foydalanuvchiga mo‘ljallangan ma'lumotlar omborini boshqarishning ommaviy eng zarur tizimidir. Ma'lumotlar saqlanishi va kirish muammolari himoya vositalaridan foydalanish yordamida hal qilinadi, ularni Access taqdim etadi.

Ma'lumotlar bazasini yaratishning boshqa texnologiyalari orasida Access ning asosiy xususiyatlari yakuniy foydalanuvchi (dasturlovchi bo‘lmaganda) yo‘naltirilganligi, Windows uchun Microsoft Office ning barcha mahsulotlarini qurishda qabul qilingan umumiy yondoshishning saqlanib qolganligi, foydalanishda ommaviyligini o‘z ichiga oladi.