Faraz qilayik, nochiziqli elementga garmonik signal (2.5) berilayotgan va
trigonometrik munosabatlarni e‘tiborga olgan holda u uchun quyidagi ifodani hosil
30
Bu ifodadan ko‘rinib turibdiki, kvadratik had chiqish signalida domiy tashkil
etuvchi hamda ikkilangan signal hosil bo‘lishiga olib keladi. Kubik had esa
kiruvchi signal amplitudasining ortishiga va uchlangan signal hosil bo‘lishiga olib
keladi. SHuningdek, kvadratik had kiruvchi signal kvadratiga, kubik had esa
kubiga proportsinal bo‘ladi.
Agar yetarli intensivlikka ega bo‘lgan infra qizil diapazondagi elektromagnit
nurlanish (2.8 10
14
Gts) niobat bariy kristalidan o‘tkazilsa, chiqishda 5.6 10
14
Gts
chastotali ko‘zga ko‘rinuvchi yashil nur hosil bo‘ladi. Bu chastota kirish signali
chastotasidan ikki marta katta bo‘lib, yuqoridagi mulohazalarning to‘g‘riligini
tasdiqlaydi.
Uchtadan ortiq dinamik o‘zgaruvchilarga ega bo‘lgan nochiziqli
sistemalarda bir biriga yaqin boshlang‘ich shartli ikkita harakat bir biridan
uzoqlashib boradi va ma‘lum vaqtdan keyin ular umuman turlicha harakatlanadi.
Agar barcha fazoviy traektoriyalar shunday xossaga ega bo‘lsa, ular dinamik xaos
namoyon qiladi. Bu tasodifiy jarayonga o‘xshash rejim bo‘lib, dissipativ
sistemalarda fazoviy fazoda attraktorlar hosil qiladi va barcha traektoriyalarni
o‘ziga tortib oladi.
Dinamik xaosga misol sifatida halqasimon trubada suyuqlik konvektsiyasini
misol qilish mumkin (8-rasm). Trubaning pastki qismi qizdiriladi, yuqorisi esa
sovuq xolda ushlab turiladi. Natijada suyuqlikning pastki qismi yuqoriga, yuqori
qismi pastga harakatlanadi. Suyuqlikning harakati Lorents tenglamalari orqali
tavsiflanadi:
x‘= (x-y),
y‘=rx-y-xz,
z‘=-bz+xy,
(2.12)
bu yerda x‘- suyuqlikning oqim tezligi;, y- va z – trubaning o‘ng va quyi
qismlarida temperaturaning o‘rtacha qiymatdan og‘ishi; b- geometrik parametr
bo‘lib, aylana uchun 1 ga teng; - qovushqoqlik va issiqlik o‘tkazuvchanlik
koeffitsiyentlari nisbati; r – isitilish darajasi.
31
8-rasm.
Bizning misolda
=10, b=8/3, r=28. Agar bu qiymatlarni yuqoridagi (2.12)
tenglamalarga qo‘yib, ularni kompyuterda yechsak, x, y, z kattaliklarning vaqtga
bog‘lanishi uchun 9-rasmda ko‘rsatilgan grafiklar hosil bo‘ladi. Grafiklardan
ko‘rinib turibdiki, x, y, z kattaliklarda statsionar yoki davriylik kuzatilmaydi, lekin
ular kvadratlarining o‘rtachalari
2
>,
2
>,
2
> statsionar bo‘ladi. Agar x, y, z
kattaliklarni bitta koordinatalar sistemasida ifodalasak, 10-rasmdagi grafik hosid
bo‘ladi.
9-rasm.
32
10-rasm.
Shunday qilib, nochiziqli tebranishlarning, xususan, lazerlarning paydo
bo‘lish jarayonlarida noizoxronlik, angarmoniklik va dinamik xaos kabi
fundamental effektlar muxim ahamiyatga ega ekan.
Do'stlaringiz bilan baham: