Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

     1.  Nutq    madaniyati    adabiy    til    rivojining o’ziga   xos xususiyatlaridan biri. (Praga 

lingvistik maktabi).  

2. 

Nutq        madaniyati        (til        madaniyati)        -        bu        adabyi    til    normalariniig        

shakllanishi 

 

 

 

 

 

 

 

va 

 

 

 

 

 

 

 

silliqlanishiga 

yordamlashishdan 

iborat 

bo’lgan 

faoliyat, 

ya`ni 

til 

rivojmga 

ongli aralashuvdir. (Praga lingvistik maktabi). 

3.    Nutq  madaniyati tilni,   uning qonun   qoidalarini  ongli  idrok   qilish,   aniq,   ravshan,   

ifodali   nutq tuza  olishi mahoratidir. (A Guryevich. va b) 

4. 

Nutq        madaniyati        kishilarni        o’zaro        to’liq        va        teran 

 fikrlashishi,  tilning      barcha    imkoniyat      va      vositalarini    puxta  egallashdan  iboratdir.  (B.N. 

Golovin va b.). 

5. 

Nutq        madaniyati        faqat        to’g’ri        nutqina        emas,        balki 

---

o’quvchilik hamda nutqiy chechanlik hamdir. (G.O. Vinokur va b.) 

6. 

Nutq      madaniyati    til      vositalaridan      o’rinli      foydalangan 

holda 

maqsadga 

muvofiq 

so’zlash 

va 

yoza 

olish 

san`atidnr. 

(A.N. Yefimov). 

7. 

Nutq madaniyati bu  avvalo  fikrlash  madaniyatidir.   (D.E. Rozental.) 

8..        Milliy    o’ziga  xosligi  bilan  ham  ajralib  turuvchi  nutq  madaniy  nutqdir  (M. 

Agafonova). 

Xulosa  qilib  aytish  mumkinki,  nutq  madaniyati  -  shu  tilni  aloqa-aralashuv  qurolini 

ishlatishga bo’lgan munosabatdir. Til vakillarida bu noyob qurolning imkoniyatlariga munosabat, 

uni ishlatishdaga boshqa omillar: tafakkur, ong, borliq, turli vaziyat va holatlar, maqsadga bo’lgan 

munosabat qanchalik yuqori saviyada bo’lsa, nutq madaniyati ham yuqori saviyada bo’ladi, va 

aks holda, nutq madaniyati ham past saviyada bo’ladi. 

2.  Nutq  madaniyati  tog’risida  gap  borar  ekan,  tabiiyki,    nutqda  qo’llangan  o’rinli  yoki 

o’rinsiz  so’zlarning  qo’llanishi  to’g’risida  bahs  boradi.  Qo’llangan  til  birligini  tog’ri,  yoki 

notog’ri  deyilganda,  albatta  ma`lum  bir  o’lchov  (mezon)ga  asoslyanganligi  tayin.  Mana  shu 

o’lchov (mezon) tilshunoslikda adash 

TIL 

normasi deb yuritiladi. 

Har 

bir 

lahjaning, 

so’zlashuv 

tilining, 

adabiy 

tilning 

o’z 

normalari 

bo’llganidek, 

nutqning 

alohida 

ko’rinishlari 

bo’lgan 

argolar, 

jargonlar 

ham 

o’z 

normasiga 

ega. 

Xususiy 

normalarni 

quyidagicha 

ko’rsatilgan: 

1. 

Dialektal 

norma. 

2. 

So’zlashuv 

nutqi 

normasi. 

3. 

Argolar, 

jargonlar 

normasi. 

4. 

Adabiy 

til 

normasi 

(adabiy norma). 

 Adabiy  norma.  Ma`lum  bir  hududda  tarqalgan  uzus  imkoniyatlari  o’sha  hududda 

yashovchi aholi uchun istisnrsiv tushunarli bo’ladi, ya`ni aloqani yengil amalga oshuviga 

imkon beradi. Bu tilning  normadan iboratligini ko’rsatadi. Norma -tilning yashash shaklidir. 

Adabiy  norma  uzusga  asoslanadi,  undan  olinadi.  Adabiy  norma  adabiy        til        bilan    

birga   tugiladi,  badiiy    adabiyning, 

Adabiy        norma        uzusdan        olinganligi        sababli        hammaga 

tushunarli 

 

 

bo’ladi. 

 

 

 

Shuning 

uchun 

 

 

jamiyat 

 

 

taraqqiyotida 

ahamiyat        kasb        etadi.        Jamiyat        a`zolarini        uyushtirishda, 

vazifalarga 

 

otlantirshda 

 

 

adabiy 

 

til, 

 

 

uning 

 

normalari 

uchun nihoyatda zarurdir. 

 

1. 

Leksik-semantik normalar. 

2. 

Talaffuz (orfoepik) normasi. 

3. 

Yozuv (orfografik) normasi. 

4. 

Fonetik norma.      

5.  Aktsentologik 

(urg’uni 

to’g’ri 

qo’llash) 

norma. 

6. 

Grammatik 

norma 

(morfologik 

va 

siitaktik) 

7.  So’z yasash normalari 

8. 

Imloviy norma 

9. 

Uslubiy norma 

10.  Punktuatsyon norma 

Adabiy  normaning  o’zaki  va  yozma  ko’rinishlari  mavjud  bo’lib,  ‘zaki  adabiy  normaning   

rivojlanishiga        xalq        qiziqchilari,  askiyachilari,  latifago’y  xalq  shoir-baxshilari  katta  hissa 

qo’shsalar yozma   adabii   normaning   shakllanishida   belgilangan   yozuv   shakli asosida yozib 

qoldiriladigan  yozma  adabiyotning  xizmati  cheksizdir.  Umuman  olganda,  adabiy  til  normasini 

o’rganish yangi hodisa emas soha deb tan olingunga qadar ham o’rganib kelingan. Adabiy til 

normasi, uning shakllanish, rivojlanish stabillashuv qonuniyatlari-nuqq madaniyati sohasining 

tekshirish ob`yekti hisoblanadi. 

---

    Nutq  madaniyati  sohasining  adabiy  til   normasiga   yondashuvi-quiidagi xususiyatlari bilan 

grammatik munosabatda farq qiladi 

a) 

nutq 

madaniyati 

adabiy 

normadagi 

o’zgarib, 

buzilib 

turuvchi 

nutqiy 

nuqsonlarni 

yuzaga 

keltiruvchi 

xususiyatlarni 

topishi 

va 

ularni tuzatishga intilishi lozim. 

 

b)  Nutq  madaniyati  adabiy  til  normasini  doimiy  rivojlanib,  o’zgarib      turuvchi      hodisa   

sifatida   tekshiridai   va   til   normasi sistemasidagi yangi holatlarni  o’zgarayotgan,    o’zgargan   

holatlarni  «o’lgan»,  iste`moldan chiqqan holatlarni hisobga olishi kerak.  

v)  Nutq  madaniyati  til  normasi  sistemasidagi  qarama-qarshi  holatlarni  belgilashi  lozim  

hamda barcha yaruslari bo’yicha tekshirishi kerak.  

    Nutq  madaniyati  adabiy-  normani  ma`lum  maqsad  bilan,  aniqrog’i  madaniy    nutqning 

chegarasi  va  vositalarini  aniqlash  maqsadida  o’rganadi.  Shu  sababli,  nutq  madaniyati  sohasi 

adabiy  til  va  uning  normativ  sistemasini  baholaydi  va  nazorat  qiladi.  Nutq  madaniyati  sohasi 

adabiy tilga aktiv yondashadi, ya`ni adabiy til rivojiga ongli aralashadi. 

4. 

Ma`lumki,  tilning  paydo  bo’lishi  va  rivojlanishi  jamiyat  taraqqiyoti  bilan  uzviy 

bog’liqdir.  U  jamiyat  taraqqiyoti,  mehnat  faoliyati  jarayonida  yuzaga  keladigan,  faqat 

jamiyatda, odamlar orasida mavjud bo’ladigan ijtimoiy hodisadir.  Jamiyat rivojlangani sari 

til  ham  shakllanib  boradi.  Demakki,  shu  tilda  so’zlashuvchi  millatning  ma`naviyati  yuksalib, 

nutqiy  malakasi  ortib  boradi.  Aks  holda  til  tanazzulga  yuz  tutadi.  Bu  esa  nutqiy  malakani 

so’nishiga, ma`naviyatini qashshoqlashishiga olib keladi. 

Jamiyatda  yashayotgan  har  bir  shaxs  alohida  nutq  egasi  sanaladi.  Lekin  ularning  hammasi 

uchun umumiy bo’lgan nutqiy қurol - yagona shu jamiyatning tili hisoblanadi. 

Inson 

nutqiy 

faoliyatga 

adabiy 

til 

madaniyati 

qoidalarini 

mukammal 

bilgani 

holda 

mustaqil 

shug’ullanishi, 

ayniqsa, 

badiiy 

adabiyotlarni, 

gazeta 

va 

jurnallarni 

o’qish, 

radio 

va 

televidenieni 

tinglash 

orqali 

erishadi 

va 

tinimsiz 

shug’ullanishi 

natijasida. 

nutqiy malakaga ega bo’ladi. 

 

Adabiy  til madaniyatini chuqur egallagan insongina nutq madaniyatiga ega bo’ladi. Adabiy 

til madaniyatini egallashda tilga bo’lgan e’tibor, unga chinakam muhabbat va hurmat muhim 

rol  o’ynaydi.  Adabiy  til  va  normalarini  shunchaki  qiziqish  va  u  bilan  nomigagina    shug’ullanish 

bilan egallab bo’lmaydi.      

  Inson nutqiy faoliyati uch ko’rinishda namoyon bo’ladi. 

Bular  –  so’zlash,  mutolaa  va  eshitish.  So’zlash  deyilganda  so’zlovchining  ma`lumot, 

maslahat berishi, buyurishi, o’ziga noma’lum bo’lgan  narsalar  haqida  so’rashi  tushuniladi. 

So’zlaganda  so’zlovchining  bilimi  madaniyati,  axloқi,  odobi  yuzaga  chiqadi.  So’zlashning 

monologik va dialogik ko’rinishlari mavjud. 

Mutolaa 

qilish 

o’quvchining 

yozma 

nutq 

orqali 

asar 

muallifi, 

obrazlari 

bilan 

muloqotidir. 

Mutolaa 

tufayli 

yozma 

nutqda 

aks 

etgan voqea-hodisadan xabardor bo’ladi. 

 

O’rta 

maktabda 

ta`lim 

olayotgan 

yoshlarni 

ya`ni, 

jamiyatning 

yangi   

ijtimoiy 

kuchlarini 

yetishtirishda 

o’qituvchi 

mas`ul 

hisoblanadi. 

Jamiyat 

o’qituvchining 

qo’liga 

yosh 

avlodni, 

ya`ni 

o’z 

kelajagini 

ishonib 

topshiradi. 

Uning 

kamol 

topishida, 

o’qituvchining 

nutqi 

o’ta 

muhimdir. 

Demak, 

o’qituvchilik 

kasbi 

insonparvarlik, 

vataiparvarlik, 

yuksak 

madaniyatlilik 

bilan 

birga 

yuqori 

darajadagi 

nutqiy 

malakaga 

ham 

ega 

bo’lish 

kerakligini 

talab 

qiladi.          

    Takrorlash-uchun savollar:  

           1. Nutq madaniyati deganda nimani tushunasiz? 

2. 

Til   madaniyati   biladn nutq  madaniyati   qaysi   jihatlari bilan farq qiladi? 

3. 

Adabiy norma nima? U nimaga asoslanadi? 

4. 

Nutqiy malakaga qanday erishish mumkin.? 

---

Tayanch tushunchalar: 

Morfema  -  (yunoncha)  lingvistikaga  oid  termin  bo’lib,  so’zning  eig      kichik      ma`no   

anglatuvchi,   boshqa   ma`noli   qismlarga bo’linmaydigan qismi (yoki bo’lagi) (o’zak morfema, 

affiksal morfema). 

Jargon - (fransuzcha) Biror ijtimoiy guruhning o’ziga xos va o’zigagina tushunarli bo’lgan,  

boshqalar tushunmaydigan yasama til. 

Uzus  -  Biror  til  jamoasida  til  sistemasida  mavjud  bo’lgan  imkoniyatlarning        foydalanib    

kelinayotgan          qismi      uzus  deyiladi.  Uzus  bir  tilni  boshqasidan  ajratib  turadigaya  shartlarni  

ham  tilning ichki  normalarini   ham   o’z   ichiga oladi. 

 

1.        So`zlashuv uslubi. 

2.        Rasmiy uslub. 

3.        Ilmiy uslub. 

4.        Publitsistik uslub. 

5.        Badiiy uslub. 

6.        Umumiy norma. 

7.        Adabiy norma. 

8.        Xulosa. 

 

Foydalaniladigan adabiyotlar: 

 

1.   Nurmatov   A.   Tilni   sistemali   o`rganish   va sintaksisning ayrim      munozarali  

masalalari. -Toshkent: «O`zbek  tili   va  adabiyoti"   jurnali,      1998   yil, 5 —son. 

2.   A. Sodiqov   va   boshqalar.   Tilshunoslikka kirish. -Toshkent, 1981-yil. 

3.      Begmatov    E.,    Boboyeva  A.,    Asomiddinova  M.  Adabiy      norma      va      nutq        

madaniyati.  -Toshkent, 1983- yil. 

4.    Qo`ng`urov    R.,    Begmatov    E.,    Tojiyev    Yo.    Nutq  madaniyati      va      uslubiyat       

asoslari.   – Toshkent:  O`qituvchi, 1992 yil. 

 

Til  boyliklaridan  har  kim  o`zicha  o’oydalanib  so`zlaydi.  Bir  tur  so`zlar  va  tilga  tegishli 

boshqa  belgilar  bir  nutqda  ko`proq  ishlatiladigan  holda  boshqa  nutqda  uchramaydi.  Boshqa  bir 

nutq  o`zining  so`z  boyligi  va  gaplarining  qurilishi,  ohangi  bilan  uchinchi  bir  nutqdan  ajralib 

turadi.  Til  boyliklarini  tanlab  ishlatishga  qarab  nutq  ko`rinishlari  bir  necha  turga  ajraladi.  Ana 

shu xilma-xillik nutq uslublari deb ataladi. Nutq uslublari aloqaning maqsadga muvofiq amalga 

oshuvchi  yo`lida  so`zlovchining  so`z  boyliklaridan  tanlab  foydalanishi  tufayli  nutqning  tarixiy 

shakllangan ko`rinishidir. 

Quyidagi misollar orqali nutq uslublarini tasavvur qilsa bo`ladi: 

2  —modda.  Har  bir  inson,  har  qanday  tofovutlaridan  qat`iy  nazar,  ya`ni  irqi,  terisining 

rangi,  jinsi,  tili,  dini,  siyosiy  yoki  o`zga  e`tiqodlari,  moddiy  va  ijtimoiy  kelib  chiqishi,  mulkiy, 

tabaqaviy  yoki  boshqa  mavqeiga  qaramasdan,  ushbu  Dekloratsiyada  e`lon  qilingan  barcha 

huquqlar va erkinliklarga ega bo`lishi lozim. Bundan tashqari, inson mansub bo`lgan mamlakat 

yoxud hududning siyosiy, huquqiy yoki xalqaro statusga ega ekanligi asosida bu hudud mustaqil, 

vosiylikdagi,  o`z-o`zini  idora  qilmaydigan  yoxud  suvereniteti  qaysidir  jihatlardan  cheklab 

qo`yilganidan qat`iy nazar, biron bir darajada odam ajratilishiga yo`l qo`yilmasligi kerak". 

"Jonginam,   axir   sizga   ne   gunoh   qildimki, menga buncha sitamlar qilasiz? Kecha 

aytgan  joyingizga  borib,  qosh  qorayguncha  kutdim,  kelmadingiz.  Kutgandan  yomoni  bo`lmas 

ekan."  

"Sistem tilshunoslikda gapning sintaktik struktura unsurlari gap bo`laklari  yoki sintaktik 

pozitsiya  nuqtai  nazaridan,  kommunikativ  (aktual)  struktura  tema  (ma`lum)  va  rematik  (yangi) 

nuqtai nazardan o`rganiladi". 

Bu nutq parchalarining har bir grammatik qurilishi, leksikasi, ohangi jihatidan bir- biridan 

keskin  ajralib  turadi.  Birida  rasmiy  nutqqa  xos  leksika,  ikkinchisida  kundalik  hayotda 

---

ishlatiladigan  so`zlashuv  leksikasi,  uchinchisida  tilshunoslik  ilmiga  xos  leksika  asosiy  o`rinni 

egallaydi. 

Uslubshunoslikka  bag`ishlangan  asarlarda  nutqning  quyidagi  uslublari  ko`rsatiladi:  1. 

So`zlashuv uslubi. 2. Rasmiy uslub. 3. Ilmiy uslub. 4. Publitsistik uslub. 5. Badiiy uslub. 

Har  bir  uslub  o`ziga  xos  sistema  bo`lib,  boshqa  uslublardan  ko`pgina  belgilari  bilan 

ajralib turadi.