Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

Mavzu: Adabiy norma  va nutq madaniyati. 

Reja. 

1. 

Nutq madaniyati tushunchasi. 

2. 

Adabiy norma va nutq madaniyati. 

3. 

Nutqiy faoliyat va nutqiy malaka. 

Adabiyotlar: 

1. 

R.Qo’ngurov,  Yo.Tojiyev,  E.  Begmatov.  Nutq  madaniyati  va  uslubiyat  asoslari.  - 

T., 34-36- bet. 

2. 

E.Begmatov  ,  A.  Boboyeva,  M.  Asomiddinova,  B.  Umurqulov.  O’zbek  nutqi 

madaniyati ocherklari . – T., 39-41 bet. 

---

3. 

T. Qudratov . Nutq madaniyati asoslari. - T., 22- bet. 

Matn. 

            1. Har bir sohaning o’z madaniyati bo’lgani singari nugqning ham o’z  madaniyati  bor,  

uni  nutq  madaniyati  deb  ataluvchi  va  bugungi  kunda  muhim  vazifani  bajarayotgan 

tilshunoslikning alohida bir sohasi mavjud. Nutq madaniyati to’grisida so’zlashdan oldin, nutq o’zi 

nima, uning tildan nima farqi bor? degan savollarga javob topishimiz kerak. 

Til  va  nugq  bir-biriga  bogliқ  hodisalardir.  Ularni  bir  biridan  ajratib  qarash  asossizdir. 

Til nutq uchun moddiy materialdir. Shu material asosida nutq tashkil topadi. 

Tildagi  hamma  narsa  til  jamoasi  uchun  umumiy  bo’ladi.  Tilda  ruhiy  va  moddiy  matsrial 

mavjud  bўlib,  so’zning  kishilar  xotirasidagi  obrazlari  ruhiy  material,  nutq  yaratish  jarayonida 

qo’llaniladigan  so’z  shakllari,  morfemalar,  tovushlar  moddik  material  hisoblanadi.  Tilning 

ruhiy hodisaligi uning ongda saqlanigan bo’lsa, moddiy hodisaligi esa undagi tovushlardir. 

Nutq-bu  til  deb  ataluvchi,  o’ta  muhim  vazifalarni  bajaruvchi  noyob  quroldan 

foydalanish  jarayoni,  til  birliklari  imkoniyatlarining  borliq,  tafakkur,  ong  hamda 

vaziyat kabi hodisalar bilan munosabatda nomoyon bo’lishidir. Nutq harakatdagi til bo’lib, nutq 

a`zolarining harakati jarayonida paydo bo’ladi va so’z  shakllari, erkin birikmalar, so’z tartibi va 

gaplardan tashkil topadi. 

Madaniy gapiripga intilish tushunchasi barcha xalq tillarida qadimdan mavjud hodisadir. Bu 

tushuncha  ma`lum  lingvistik  normalar,  etikaviy  va  estetikaviy  talablar  bilan  aloqador  bo’lgan 

tushunchadir.  Demak,  nutq  madaniyati  tushunchasi  har  bkr  xalq  tili  va  millat  ma`naviyatini 

belgilovchi  (ko’rsatuvchi)  etikaviy  va  estetikaviy  kategoriyadir.  Hozirgi  nutq  madaniyati 

atamasi  bilan  yuritilayotgan  hodisa  va  ilmiy  muammo  ancha  keng  mazmunga  egadir.  Nutq 

madaniyati faqatgina adabiy tilni ongli va maqsadga muvofiq , normalatga  (uni  qayta  ishlash 

va  boyitishga)  qaratilgan  harakatlargina  emas,  balki  millatning  umumiy  madaniyatini 

ko’tarish, odamlarga ma`lum  «til didi» («yaznkovoy vkus»)ni tarbiyalashga xizmat qiluvchi 

faoliyat hamdir. 

Nutq madaniyati atamasi hozirgi zamon tilshunoslik talqinida  uch xil hodisaning nomidir: 

1) 

madaniy nutqning, ya`ni nutqiy hodisaning nomi; 

2) 

madaniy 

nutq 

tushunchasi 

bilan 

bog’liq 

va 

nutq 

madaniyati 

deb yurituvchi ilmiy muammoning nomi; 

3) 

nutq        madaniyati        muammosini        o’rganish        bilan        maxsus 

shug`ullanuvchi 

 

 

sohaning, 

 

 

tilshunoslik 

 

 

fani 

 

 

bo’limining 

nomi. 

Keltirilgan  uchta  hodisaning  har  biri  o’z  murakkab  ko’rinishlariga,  qirralariga 

ega, ularni bir-biri bilan qorishtirib yubormaslik lozim. 

Yuqorida      bayon        etilgan      barcha      mulohazakor      nutq      madaniyati  tushunchasini 

tushunish  va  ta`riflash  tilshunosdikda  ҳozir  қuyidagi    kўrinishlarga  ega  degan  xulosaga  kelish 

imkonini beradi: