Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

η = 
n
Σ t
i
 / 
N
Σ t
i
 x 100% 
 
 
bunda N – nazariy jihatdan ko‘rsatish mumkin bo‘lgan xizmatlar miqdori; 
 
n – haqiqatda ko‘rsatilgan xizmatlar miqdori; 
 
t – i ta xizmat ko‘rsatish uchun talab qilinadigan vaqt. 
 
 
Shunday  qilib, 
N
Σ  t
i 
  -  imkoniyat  darajasidagi  kompleks  xizmat  ko‘rsatish 
uchun nazariy jihatdan sarflanadigan vaqt hisoblanadi. 
 
 
 
14.4. Logistik harajatlar muammosiga nazariy yondoshuv 

---

 
154 
 
Logistikaning  ilmiy  yondashuvi  amaliy  metodning  qo‘llashi  zamonaviy 
ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish jarayonini boshqarishda muhimligini  keltirib 
chiqaradi,  shuningdek  konyuktur  kurashda  asosiy  strategik  instrument  rolini 
o‘ynaydi. 
Logistik  harakatlarning  maqsadi  rivojlangan  va  bozor  iqtisodiy  jarayonini 
optimal  boshqarish  XX  asrning  60-70  yillaridagi  g‘arb  mamlakatlarining  beqaror 
iqtisodiyoti kompaniya daromadining tezda tushib ketishi va aylanma harakatlarini 
omiliga olib keldi. Bu dalil logistik harakatlarni o‘rganishga impuls bo‘ladi. O‘sha 
davrda  usul  qo‘llashni  baholashning  asosiy  maqsadi  ko‘rilayotgan  tizimda 
material elementlarni joylashtirish va qayta ishlash xarajatlarini kamaytirish bo‘lgan 
va o‘sha paytda ko‘rsatilgan maqsadni amaliy faoliyatga singdirish metodi o‘ylab 
chiqilgan.  Zamonaviy  nemis  tadqiqotchisi  B.Getting  ta’kidlaydi:  «Boshqarishga 
yangi  logistik  yondashuvda  o‘tishda  umumxarajat  g‘oyasi  paydo  bo‘lishdan 
qochib  bo‘lmaydi.»  .  Logistik  yondashuvda  ham  huddi  shunday  yondashuv, 
ya’ni bir joyda tejash yuz bersa, ikkinchi bir joyda xarajat ko‘payadi. Usullarni ish 
berishni baholashda xarajatlarni qoplanishini aniqlash bilan baholashda xarajatlarni 
qoplanishini aniqlash bilan belgilanadi. Logistik xarajatlarni tushunish logistikaning 
amaliy  va  ilmiy  ko‘ra  bilishi  bilan  bog‘liq.  Ko‘plab  har  xil  yo‘nalishli  va  teskari 
aniqlashlar  ham  bor,  ularning  asosiylarida  logistika  xo‘jalik  faoliyati  yoki 
boshqarish funksiyasi va qobig‘i sifatiga ko‘riladi. 
An’anaviy  aniqlashga  ko‘ra,  logistik  xarajatlar  –  bu  logistika 
operatsiyalariga  ketadigan  xarajat.  Birinchi  yondashuvchilar  logistikani  faoliyat 
bilan  organik  bog‘laydi  va  uning  logistik  tabiatini  belgilab  boradi.  Sotish, 
transport, ishlab chiqarish, taqsimlash, omborxona va boshqa logistikani ajratadi. 
Logistik  xarajatlar  material  elementlarni  va  shunga  yaqin  predmetlarni  qayta 
shakllantirish  natijasida  yuzaga  keladi.  Bunday  yondashish  logistik  funksiya 
tavsifini  xarajatlar  tavsifiga  asoslangan  holda  oldindan  aniqlaydi.  Shunday  qilib 
logistikani  funksional  bazisini  aniqlash:  ta’minot,  ishlab  chiqarish  va  sotish-
logistikaning  kattalashtirilgan  guruhlarini  xarakterlovchi, ya’ni logistik faoliyatning 
ta’minot,  ishlab  chiqarish  va  sotish  bilan  bog‘liqligi.  An’anaviy  xo‘jalik  usulida 
oddiy  xarajatlarni  anologik  xarajatlardan  farqi  material  texnik  ta’minot  va  sotish 
sistemasidagidek.  Shuning  uchun  tekstdagi  logistik  xarajatlar  sotish  va  ta’minot 
xarajatlarini aniqlashga qaratilgan deyishimiz mantiqdan  bo‘lardi. 
M.Gordon 
ta’kidlashicha: 
«Bizning 
qator 
mutaxasislarimiz  va 
tadqiqotchilarimizning  fikricha,  logistika  -  bu  biz  iqtisodiyot  deb  atagan  barcha 
narsa. Chet elda bu oddiy alohida ishlarda ham juda muhim tushuncha». Bunday 
ilmiy yondashish baxsli va kelajaksiz. 
Logistika  rivojlanishiga  kompleks  yondashuv  funksiyalararo  keyinchalik 
firmalararo  ziddiyat  nazariyasiga  asoslanib  xarajatlar  konsepsiyasini  o‘zgartirdi. 
Amaliyotda logistik tizim funksional doirasida xarajatlarni hisoblash ohirgi natijaga 
qarab  amalga  oshiriladi.  Logistik  xarajatlarning  funksional  tegishliligi  ularni 

---

 
155 
maqsadli yo‘nalishni o‘rnini bosib turadi. Bu sharoitlarda xarajatlarni hisoblash va 
tushunish  yangi  yo‘naltirilgan  rivojlanish,  «misoli»  ni  qayta  ishlab  chiqishga 
asoslangan.  Birinchi  maqsad  aniqlanadi,  qaysiki  ma’lum  bir  sharoitda  logistik 
sistema  tamoyilida  bajarilishi  kerak.  Keyinchalik  unga  sotish  xarajatlari 
rejalashtiriladi.  Logistik  xarajatlarga  yondashish  tomonidan  qarab  chiqqanda  u 
ma’lum  bir  logistik  tizimga  yetishishi  va  o‘z  missiyasini  bajarish  xarajatlarini 
aniqlaydi. Logistik tizim o‘z maqsadiga erishish uchun logistik funksiya bajarilishi 
kerak. Missiyani bajarish xo‘jalik faoliyati funksional doirasini bo‘linishi va oddiy 
logistik  operatsiyalarni  kompleks  xarajatlari  orqali  amalga  oshadi.  Logistik 
yondashuv  integratsiyalashgan  boshqaruv  sistemasiga  va  harakat  nazoratiga 
singdirilishi  shart.  Aytib  o‘tilganidek,  uning  afzalligi  chetdan  boshqarish  tizimi 
hisoblanadi, qaysiki material  va tovar oqimlari funksional bloklarga bo‘linmaydi, 
aksincha  bir  butun  tizim  sifatida  ko‘riladi.  Avval  qo‘yilgan  yondashuvga 
norozilikning kelib chiqishi yangi logistik yo‘nalish konsepsiyasi paydo bo‘lishiga 
asos  bo‘ldi.  Logistika  fan  sifatida  o‘z  oldiga  qo‘ygan  maqsadning  har  qanday 
xo‘jalik va har qanday iqtisodiy sharoitda oliy darajada bajarish deb biladi. Bunga 
asosan  logistik  xarajatlarga,  uning  shakllanish  usuliga,  tavsifini  o‘lchashga 
boshqacha qarash shakllandi. 
Harakatdagi  xo‘jalik  tizimini  birdaniga  logistik  tizim  deb  atab  bo‘lmaydi, 
masalan  ma’muriyat  xulosasiga  ko‘ra;  oddiy  sotish  bosqichini,  operatsiyasini 
logistikaning  infrastruktura  xarajati  deb  atab  bo‘lmaydi.  O‘zgarish  faqatgina 
logistizatsiyada  yuzaga  keladi.  Bu turdagi xarajatlarni logistizatsiya xarajatlari deb 
aniqlaydi. 
Xo‘jalik  tizimi  logistizatsiya  bosqichi,  darajasi  boshqarish  mexanizmini 
o‘zgartiradi  va  qayta  tuzish  va  materiallarni  joylashtirish,  axborot  va  moliyaviy 
oqimga  ta’sir  ko‘rsatadi.  Shunday  «xarajatlar  o‘zgarishi»  o‘ziga  logistika 
xususiyatlarini  mujassamlashtirgan.  Shuning  uchun  ham  bu  yerda  obyektni 
logistizatsiya  xarajatlari  ajratib  ko‘rsatilgan.  Logistikani  aniqlash  borasidagi 
baxslar  ko‘rib  chiqilib,  menejment,  marketing,  statistika,  iqtisodiyot  nazariyasi 
fanlarining  turli  yo‘nalishi  va  maktablari  logistik  apparat  kategoryasini 
shakllanishga kuchki ta’sir qilgan. Boshqacha yondashuv bo‘lishi ham mumkin. 
Shunday qilib logistik xarajat tushunchasini turli traktlarga ajratamiz: 
a)  shartli  qayta  nomlangan  xarajatlar  an’anaviy  operatsiya  va  funksiya 
paydo  bo‘lishi  bilan  bog‘liq  material  oqimi  qayta  shakllanish  va  harakatini 
ta’minlaydi;  bunday  xarajatlarni  shuningdek, logistizatsiya obyekti xarajatlari ham 
deb atash mumkin. (E
tr
) 
b)  logistik  missiya  realizatsiya  xarajatlari logistik rejadan keyin shakllanadi, 
natijada  sotib  olish,  ishlab  chiqarish,  taqsimlash,  transport  va  logistikaning 
boshqa ko‘rinishlari to‘liq aniqlanadi va tizimlanadi (E