Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

Ikkilamchi resurslardan foydalanishning ekologik asoslari. Har bir davlatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida jiddiy muammolardan biri chiqindi muammosi hisoblanadi. O’zbekistonda ham bu muammo borgan sari murakkablashmoqda. Qazilma boyliklarni qazib olish, rudadan sof xom-ashyoni ajratish jarayonlarida juda ham ko’plab qoplama jinslar, rudadan bo’shagan jinslar vujudga keladi. Ular qayta ishlanayotgan massaning 90-95% ini tashkil qiladi. Konlardan olinayotgan rudalarda foydali ma’dan miqdori 1-5%(rangli metallarda) ni tashkil qilishi mumkin, qolgan bo’sh(puch) jinslar chiqindi sifatida tyerrikonlar-(uyum)da yig’iladi.

O’zbekistonda keyingi yillarda jami bo’lib 1,25 mlrd.. m³ qoplama jinslar, chiqindi omborlarida 1,3 mlrd.. t. rudalarni boyitishda vujudga kelgan chiqindilar to’plangan. Ular 30 ming ga. maydonni egallagan. Vujudga kelgan bo’sh tog’ jinslariga har yili o’rtacha 25 mln.. m³ qoplama jinslar, 42 mln.. t. rudalarni boyitishda vujudga kelgan chiqindilar, 300 ming t. metallurgiya korxonalarining shlaklari qo’shilib boradi. Chiqindilarning bu tezlikda ko’payib borishi yaylovlar maydonining qisqarishiga, atrof-muhitning ifloslanishiga jiddiy tasir etadi.

Kimyo va neft kimyosi sanoatida chiqindilarni asosan mis va rux yeritmalari oqavasi, ammiakli oqava suv, marganets shlami (kukunsimon modda), fosfogips, lignin, neft quyqasi va boshqalar tashkil etadi. Shuningdek, mashinosozlik, issiqlik enyergetikasi, engil va oziq-ovqat sanoatlari ishlab chiqarish jarayonida ko’p hajmda ikkilamchi chiqindilar vujudga keladi. Ularning bir qismi zaharli bo’lib, yer usti suvlari, havoni ifloslashi mumkin.

Vujudga kelgan sanoat chiqindilarining to’planib borishi ekologik va iqtisodiy jihatdan butunlay zararli, ularni minyeralogik va kimyoviy tarkiblariga ko’ra turli sohalarda foydalanishni amalga oshirish maqsadga muvofiq. Qattiq tog’ jinslarini radioaktivlik xususiyati bo’lmasa maydalab qurilish matyeriali sifatida foydalanish ayni muddao. Ulardan sifatli shag’al, qum, gil, qirrali g’o’la tosh va boshqa foydali qurilishbop matyeriallarni tayyorlash imkoni bor. Tog’ jinslari jarlik, pastqamlik va botiqlarni to’ldirishda asqotadi. Ba’zan qattiq jinslar ohaktosh, angidritdar, gips, lyoss, gil, kaolin bo’r va boshqa foydali elementlardan iborat bo’lishi mumkin, bu holda ularni turli sohalarda ishlatishga imkon bo’ladi. Angren qo’ng’ir ko’mir karyerida ko’mirga qadar qoplama jins sifatida kaolin qatlami mavjud bo’lib, hozirga qadar mazkur qatlam deyarli foydalanilmay pastqamliklarni to’ldirib borildi. Kaolin qog’oz, atir-upa, dorishunoslik, hunarmandchilik(turli idish-tovoqlar yasash) sanoatlarida keng qo’llaniladi. Hozirda ushbu boylik asosida Gyermaniya bilan birgalikda qo’shma korxona tashkil qilingan, yaqin vaqtdan boshlab bir necha mahsulotlarni ishlab chiqarish yo’lga qo’yiladi.

Kimyo va neft kimyosi sanoati chiqindilaridan turli foydali (mis, rux, qo’rg’oshin va b.) xom-ashyolarni ajratib olish maqsadga muvofiq, ba’zilaridan o’g’it (lignin) sifatida, issiqlik elektr stantsiyalarida ko’mir yoqish natijasida vujudga kelgan kuldan shlaka-blok: tayyorlashni yo’lga qo’yish, o’g’it sifatida foydalanish yaxshi natija byeradi.

Endilikda maishiy chiqindilarning miqdor jihatidan borgan sari ko’payib borayotganligi insoniyatni jiddiy tashvishga solmoqda. 80-yillarda Nyu-York aholisi jon boshiga kuniga 2 kg, Singapur-0,87, Gonkong, Gamburg-0,85, Rim-0,69 kg dan maishiy chiqindi to’g’ri kelgan. Nyu-Yorkda ko’plab maishiy chiqindilarni vujudga kelishi bu shaharga uzoq masofadan oziq-ovqat mahsulotlarni ularni buzilib qolmasligi va idishlarni sinishini ehtiyot qilish maqsadida qog’oz karton va boshqa matyeriallar bilan o’rab kelinishi bilan bog’liq.

Keyingi vaqtlarda yarim tayyor, muzlatilgan va konsyerva qilingan mahsulotlarni ko’plab ishlab chiqarilishi munosabati bilan ularni maxsus yashik, quticha, maxsus idish, qog’oz va tselofan xaltachalarda o’ralib sotuvga chiqarilmoqda. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda o’ram matyeriallar maishiy chiqindini 30% ini, og’irlik jihatdan va hajmi bo’yicha 50% ni tashkil qiladi, qolgani oziq-ovqat va uy axlatlariga to’g’ri keladi. O’rash tarkibini avvalo qog’oz, oyna, metal, tselofan, plastmassa tashkil qiladi. Qizig’i shundaki, ulardan ikkinchi marta foydalanib bo’lmaydi, ya’ni qayta quyish (yeritish) zarur.

O’zbekistonda maishiy chiqindilar har yili 30 mln. m³ hajmda vujudga keladi, ular 230 dan ortiq maydonchalarda yig’ilib bormoqda. Axlat yig’iladigan maydonchalar shaharlardan tashqarida ko’proq pastkamlik, jarlik, karyerlardan iborat. Rasmiy ma’lumotlarga ko’ra har bir mln.. t. maishiy chiqindiga nisbatan 360 ming t. oziq-ovqat chiqindilari, 160 ming t. qog’oz va karton, 55 ming t. latta-putta, 45 ming t. gacha plastmassa va boshqalar to’g’ri keladi. Uning tarkibida shuningdek, metall (ayniqsa rangli metallar), oyna, yog’och, rezina kabi matyeriallar ham ko’p miqdorda mavjud bo’ladi.

Respublika mustaqillikka yerishgandan so’ng chet ellardan ko’plab spirtli, alkogolsiz ichimliklar, sigaretlar, oziq-ovqatlar keltira boshlandi. Yirik shaharlarda “Koka-kola”, “Fanta”, “Sprayt” ishlab chiqarila boshlandi. Ichimliklardan bo’shagan shisha va plastmassa idishlar andozaga to’g’ri kelmasligi bois ularni qayta topshirishning iloji yo’qligi sababli ko’chalarda to’plana boshladi. Gyermaniyadan keltirilgan pivo idishlari alyuminiydan ishlanganligi va qayta foydalanishning imkoni yo’qligi sababli axlatxona, ko’cha, ariqlarda yig’ilib bormoqda. Bularning barchasi maishiy chiqindilar hajmini bir necha barobar ko’paytirdi. Ko’cha, xiyobon, maydon, baland qavatli binolar yaqinidagi maishiy chiqindilarning yig’ilib borishi aholi orasida turli yuqumli kasalliklarni tezda tarqalishiga sabab bo’lmoqda. Pashsha, chivin kabi mayda hashoratlar mikrob, virus, baktyeriyalarning ko’payishiga kuchli ta’sir etadi. Kuzda daraxt barglarining ko’plab yoqilishi esa shahar havosini og’irlashtiradi, havoda SO₂ miqdorini ko’paytiradi.

Aslida shaharlarda maishiy chiqindilardan qutulishning ikki yo’li mavjud: 1) ularni shaharning chetidagi pastqamliklarga eltib ko’mish, 2) axlat yoqish korxonalarini vujudga keltirib, ularda chiqindilarni yoqish. Birinchi yo’l qulay, lekin axlat grunt suvlariga aralashib ketishi mumkin, bu hol ularni ifloslanishiga olib keladi. Ikkinchi yo’l ko’plab katta quvvatga ega bo’lgan axlat yoqish korxonalarini qurishni talab etadi. Rivojlangan mamlakatlarda axlatning katta qismi (50-80%) korxonalarda yoqiladi, buning natijasida arzon enyergiya yoki suv bug’i ishlab chiqilmoqda. Yaponiyada 1850 taaxlat yoqish korxonalari mavjud bo’lib, ularda butun maishiy chiqindining 80%dan ziyod qismi yoqiladi.

O’zbekistonda bunday korxonalar mavjud emas, ammo yirik shaharlar yaqinida ularning qurilishi maqsadga muvofiq. Toshkentda bunday korxonani (loyiha quvvati yiliga 400 ming m³) tung’ichi 1977 yilda qurilgan edi, lekin u ma’lum sabablarga ko’ra faoliyat ko’rsatmayapti, uni biror chet el firmasi bilan birgalikda qo’shma korxona tashkil qilish bilan takomillashtirish va samaradorligini oshirib, ishga tushirish vaqti keldi.

Respublika shaharlarida kuzda daraxtlar bargi to’kilishi boshlanishi bilan ko’cha farroshlarining ishi bir necha barobar ortadi. Bu muammodan oson qutilish uchun ularni to’plab yoqadilar. Bu o’ta ketgan ekologik savodsizlik. Eng qulayi ularni yig’ib, maxsus avtotransportda shahar chetiga chiqarib maxsus o’ralarda bir yil chiritilsa qo’lbola go’ng vujudga keladi, uni issiqxona, bog’larda tuproqqa o’g’it sifatida solish yuqori samara byeradi.

Qisqasi chiqindilar ikkilamchi resurs, faqat ulardan oqilona foydalanish yo’llarini bilish, bekorga isrof qilmaslik, atrof muhitga bo’lgan ta’sirini borgan sari kamaytirib borish ustida izlanishlarni takomillashtirish muhim ahamiyat kasb etadi.