Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

6.5.Minyeral resurslarni qazib olish jarayonida ularning atrof-muhitga ta’siri. Ochiq usulda qazib olinadigan ma’dan konlari atrof-muhitni ko’proq ifloslaydi. Qazilma boylikning yuzini ochishda ko’pincha portlashlar qilinib, yuzadagi tog’ jinslari ma’lum qalinlikda yumshatiladi. Portlash natijasida jinslar turli tomonga sochilishi va ular qo’porib tashlanishi tufayli havoga ko’p miqdorda chang ko’tariladi. Mutaxassislarning ma’lumotiga ko’ra, ruda ochiq konlarda bir yo’la o’rtacha zichlikdagi gruntlar portlatilganda osmonga 100-200 t. gacha chang ko’tarilishi qayd etilgan. Gruntlarni transportga ortish va tekislash ishlarida ham 10 t. gacha chang havoga chiqishi mumkin. Yuk tashuvchi bir avtomashinadan bir sutkada 10 kg. chang havoga chiqadi. Chang, shuningdek, ag’darma yuk avtomashinalari, ag’darma yarim vagonlar va konveyrlarda tog’ jinslarini tashishda, ularni maydalovchi qurilmalarda maydalanishi, buldozyerlar harakatida ham katta hajmda chiqadi. Qurilish matyeriallari konlarida tosh kesish mashinalari ishlaganda havoning chang bilan to’yinishi 1m³ da 1500 mg. ga etadi. Yirik yuk mashinalari, masalan, KrAZ-256 avtomashina sekundiga 202,2 mg. uglyerod oksidi, 175,9 mg azot oksidi, 138,6 mg. akrolein, BelAZ-548 avtomashinasi esa sekundiga 1156 mg. uglyerod oksidi, 130,0 mg. azot oksidi va 6,0 mg. akrolein chiqaradi. Bu hol ochiq konlar havosini zaharlash bilan birga inson organizmining turli kasalliklarga chidamligini kamaytiradi.

Yer qa’rida yashirinib yotgan ma’danlarni qidirib topish va aniqlash ancha mushkul. Buning uchun geologik seyomka, qidiruv, tekshirish ishlari amalga oshirilib, bu ishda avtomashinalar, burg’ulash qurilmalari, traktorlar va boshqa texnika jihozlari ishtirok etadi. Yo’l yo’qligi tufayli texnika yaylovda o’ziga ma’qul bo’lgan joydan yo’l solib, belgilangan yo’nalish bo’yicha harakat qiladi. Buning oqibatida g’ildirak ostidagi o’t-o’lan eziladi, sinadi, oxiri yo’qoladi, vujudga kelgan iz shamol ta’siriga byerilib, turli chuqurlik va botiqlar hosil bo’ladi. Xullas, hisob-kitoblarga qaraganda, har 1 km masofada 4 gacha maydondagi yaylov yo’qoladi, 0,3-0,4 ga maydonda to’zima qumliklar vujudga keladi. Burg’ulash qurilmasini traktorlar yordamida bir joydan ikkinchi joyga ko’chirishda esa o’simlik olami katta maydonda zarar ko’radi. Agar burg’ulash qurilmasi 15 km masofaga ko’chirilsa, u holda kamida 100 ga maydondagi yaylov nobud bo’ladi, yangi barxanlar tarkib topadi.