Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

2-mavzu: Biosfyera, ekologik tizim va ekologik omillar
1.1. Biosfyera to’g’risida tushuncha.

1.2. Ekologik tizim va uning tuzilishi

1.3. Ekologik omillar va ularni tavsifi
1.1. Biosfyera to’g’risida tushuncha. Biosfyera Yer sharidagi eng yirik ekotizimdir. Yerning tirik organizmlar va biogen cho’kindi tog’ jinslari tarqalgan qismini rus olimi akademik V.I.Vyernadskiy biosfyera (yunoncha “bios”-hayot, “sfyera”-shar) deb nomlagan. Biosfyera sayyoramizdagi “hayot qobig’i” hisoblanib, tirik organizmlarning o’zaro chambarchas aloqa, munosabatlaridan iborat murakkab ekotizimlar majmuini tashkil etadi.

V.I.Vyernadskiy tushunchasiga ko’ra, biosfyeraga xozirgi vaqtda faqatgina yerning qobig’ida tarqalgan tirik organizmlar kirib qolmay, balki uning tarkibiga qadimgi davrlarda organizmlar ishtirokida hosil bo’lgan litosfyeraning qismi ham kiradi.

Biosfyera tushunchasi biologiyaga J.Lomark, geologiyaga esa E.Zyuss tomonidan kiritilgan bo’lsada, uning mohiyati to’g’risida ular biror aniq fikr bildirmaganlar. Shu tufayli biosfyera to’g’risidagi talimotning asoschisi V.I.Vyernadskiy hisoblanadi. Sayyoramiz qiyofasining geologik davrlar mobaynida o’zgarib kelganligi qadimda faqat fizik-kimyoviy jarayonlar natijasi, deb qarab kelingan.

V.I.Vyernadskiy birinchi bo’lib tirik organizmlarning geologik roli to’g’risidagi talimotni yaratdi va yer po’stining o’zgarishida tirik organizmlar faoliyati bosh omil ekanini ko’rsatdi.

Biosfyera Quyosh enyergiyasi ta’sirida uzoq biokimyoviy jarayonlar natijasida vujudga kelgan yerning o’ziga xos qobig’idir. Biosfyera tarkibiga; Atmosfyeraning quyi qatlamlari, yani 15-20 km balandlikkacha bo’lgan troposfyera va stratasfyeraning pastki qismi, Dunyo okeanining eng chuqur botiqlari 11 km, litosfyeraning yuqori yer yuzasidan 4,5 km gacha bo’lgan chuqurlik qismlari kiradi. Bu chuqurlikdagi neft qatlami suv tarkibida hamda yuqorida ozon ekranigacha bo’lgan chegaralar oralig’ida tirik mikroorganizmlar uchraydi. Inson ham biosfyeraning tarkibiy qismidir.

Biosfyera mavjudligining asosi unda modda va enyergiya almashinuvidur. Unda organizmlar va ularning hayot muhiti o’zaro bog’lanishda bo’lib, bir butun organik harakatdagi tizimni vujudga keltiradi.

Biosfyeraga xos xususiyatlar quyidagilar; tirik moddalarning qatnashishi, suyuq holdagi ko’p miqdordagi suvning mavjudligi, kuchli quyosh enyergiyasi oqimi hamda moddalarning qattiq suyuq va gaz holda uchrashidir.

Biosfyera rivojlanishi koinotga bevosita bog’liq. Chunki, Yerga zarur enyergiya oqimi keladi. Yerga keladigan enyergiyaning asosiy manbai quyoshdir. Ushbu enyergiya quyidagilarga sarflanadi:

-atmosfyera, gidrosfyera va metosfyeradagi sodir bo’ladigan fizik va kimyoviy jarayonlarga;

-havo massalarining aralashuviga;

-suvning bug’lanishiga;

-gazlarning ajralishi va singishiga;

-moddalarning yerishiga.

Umuman Yerdagi har qanday jarayonlarning manbai va boshlanishi quyosh enyergiyasi hisoblanadi.

Enyergiyaning aylanishi moddalarning aylanishi bilan chambarchas bog’liq. Moddalar kichik (biologik) va katta doiralarda (geologik) aylanadi. Biologik quruqlikda tuproq bilan organizm o’rtasida, gidrosfyerada esa organizm bilan suv o’rtasida sodir bo’ladi. Geologik modda aylanish quruqlik bilan Dunyo o’rtasidagi jarayondir. Demak, biosfyera yaxlit, bir butun hosila ekanligi ravshan.

Inson Yer yuzasidagi hayot rivojlanishi (biogenez)ning navbatdagi bosqichi bo’lib, eng kuchli tabiiy omildir. U nafaqat Yer sayyorasi, balki Koinotni o’zgartirishga ham qodir. Hozirda biosfyerani noosfyera (“fikrlovchi qobiq”)ga aylanishi kuzatilmoqda. V.I.Vyernadskiyning fikricha noosfyera biosfyeraning qonuniy rivojlanishi natijasi bo’lib, inson bilan tabiatni o’zaro ongli aloqa munosabatlaridan iboratdir.