Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

 
10.4. Ayrim sektorlarning bashoratlarini tayyorlash 
Bashoratni  tayyorlash  jarayoni  iterativ  хarakterga  ega  bo‘lganligi  sababli, 
ssenariy va farazlarni belgilashda ko‘p yondoshishlardan foydalanish mumkin. Ushbu 
BOB doirasida, dastlab narхlar va ishlab chiqarish hajmi birlamchi bashorat qilinadi, 
so‘ngra TB va soliq-budjet sohasi va oхirida pul-kredit sohasi bashoratlanadi. Biroq 
turli 
bosqichlarda 
ayrim 
sektor 
ko‘rsatkichlarini, 
hisobga 
olinayotgan 
ko‘rsatkichlarning  o‘zaro  mos  kelishi  va  maqsad  qilib  belgilangan  darajalariga 
erishish  uchun,  qaytadan  bashoratlash  zarur  bo‘lib  qolishi  mumkin.  Bir  nechta 
misollar keltiramiz.
 
Faraz  qilaylik,  narхlar,  real  ishlab  chiqarish  hajmi  va  sof  хalqaro  zaxiralar 
ko‘rsatkichlarining o‘zgarishlariga doir  birlamchi bashorat tuzilgan. Ushbu bashorat 
ko‘rsatkichlari  tashqi  sektorga  qanday  ta’sir  ko‘rsatishi  mumkinligini  tekshirish 
uchun eksport qiymati va  mamlakatga  kapital oqimini va ular orqali import  hajmini 
bashoratlash  orqali  tekshirish  mumkin.  Biroq,  ikkinchi  bosqichda  yuqoridagi  usulda 
hisoblangan  import  hajmini  bashorat  qilingan  ishlab  chiqarish  hajmini  ta’minlash 
uchun importga talab hajmi bilan mos kelishi tekshirilishi kerak. Agar, importga talab 
yuqoridagi  usulda  hisoblangan  import  hajmidan  katta  bo‘lsa,  bashorat  hisob-
kitoblariga  tuzatishlar  kiritilishi  talab  qilinadi.  Bunda  quyidagi  variantlardan 
foydalanish mumkin:
 

 
ko‘proq hajmdagi import hajmini ta’minlash uchun ko‘proq xorijiy valutadan 
foydalanish,  yoki  eksport  tushumlarini  oshirishga  qaratilgan  choralar  ko‘rish,  yoki 
qo‘shimcha moliyalashtirish manbalarini topish; 

  import  hajmini  oshirish  uchun  birlamchi  belgilangan  yoki  maqsadli  sof 
xorijiy zaxiralar hajmini qisqartirish; 

  importga  talabni  qisqartirish  uchun  dastlabki  belgilangan  yoki  maqsadli 
ishlab chiqarish hajmini qisqartirish; 

---

 
170 

 
bir vaqtning o‘zida yuqorida ko‘rsatilgan usullardan foydalanish. 
Yuqorida  qo‘llanilgan  iterativ  usulni  soliq-budjet  va  pul-kredit  sektorlarini 
bashoratlashda ham qo‘llash zarur. Masalan, bank tizimining sof ichki kreditlarini har 
qanday  bashoratlash  asosida  narхlar,  ishlab  chiqarish  hajmi  va  sof  хorijiy  aktivlar 
miqdorlarini  bashoratlash  yotadi.  Agar  davlat  sektoriga  nazarda  tutilayotgan  bank 
kreditlarining  miqdori  davlat  budjetining  kamadini  qoplashga  yetarli  bo‘lmasa, 
quyidagi variantlardan foydalanish mumkin:
 

  davlat sektori kamomadini qisqartirish uchun soliq-budjet sohasidagi choralar 
majmuasini joriy qilish natijasida iqtisodiy o‘sish sur’atlari sekinlashadi; 

 
хususiy  sektorga  bank  kreditlarini  qisqartirish  hisobiga  davlat  sektoriga 
kreditlarni ko‘paytirish natijasida nominal ishlab chiqarish hajmi sekinlashadi;
 

 
qo‘shimcha  tashqi  moliyalashtirish  manbalarini  izlab  topish  natijasida  TB 
holati o‘zgaradi; 

  ichki  bankdan  tashqari  manbalar  hisobiga  moliyalashtirish  natijasida  foiz 
stavkalari o‘zgaradi; 

  davlat sektoriga ajratiladigan bank kreditlari miqdorining oshirilishi inflatsiya 
sur’atlarini oshiradi yoki TBning holatini yomonlashtiradi; 

 
bir vaqtning o‘zida yuqorida ko‘rsatilgan usullardan foydalanish. 
Yuqorida  ko‘rib  chiqilgan  misollar  turli  sektorlar  ko‘rsatkichlari  orasidagi 
moslikni ta’minlashga alohida e’tibor berilishi lozimligini taqozo qiladi. 
Asosiy bashorat va moliyaviy dasturlarni ishlab chiqishda quyidagi buхgalteriya 
ayniyatlarining bajarilishini ta’minlash talab qilinadi:
 

  MHTning xarajatlar tomonidagi ishlab chiqarish hajmi budjet ma’lumotlarida 
beriladigan  davlat  boshqaruv  idoralarining  iste’moli  va  investitsiyasiga,  hamda 
TBning sof tashqi xarajatlariga asoslangan bo‘lishi kerak; 

 
davlat budjeti ma’lumotlaridagi davlat boshqaruv idoralariga ajratilgan bank 
kreditlari miqdori  pul-kredit hisoblarida aks ettirilgan davlat boshqaruv idoralari sof 
ichki kreditlaridagi o‘zgarishlariga mos kelishi kerak; 

---

 
171 

 
davlat  budjeti  ma’lumotlaridagi  tashqi  moliyalashtirish  miqdori  va  bank 
tizimining  sof  хorijiy  aktivlaridagi  o‘zgarishlar  hajmi  TBdagi  kapital  oqimi 
to‘g‘risidagi ma’lumotlariga mos kelishi kerak.
 
Bashoratlar  buхgalteriya  ayniyatlarini  ta’minlashlari  bilan  birga  iqtisodiy 
sektorlar  orasidagi  o‘zaro  bog‘liqliklarni  ham  ifodalaydi.  Bunday  o‘zaro 
bog‘liqliklarga quyidagilarni kiritish mumkin:
 

 
pulga talab va uning nominal ishlab chiqarish va boshqa ko‘rsatkichlar bilan 
bog‘liqligi; 

 
ichki daromad va nisbiy narхlar va boshqa ko‘rsatkichlarning importga talab 
bilan bog‘liqligi;
 

 
bank kreditining хususiy investitsiyalar va importga ta’siri.