Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

Yalpi ichki mahsulot hajmini hisoblashning muqobil usullari
 
Eng asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkich bo‘lmish YaIMni uch хil usulda hisoblash 
mumkin:  ishlab  chiqarish,  daromadlar  va  xarajatlar.  Lekin  ko‘rsatkich  qaysi  usulda 
hisoblanmasin, bir хil natija berishi lozim.
 
Ishlab  chiqarish  usuliga  ko‘ra  YaIM  mamlakatda  ishlab  chiqarilgan  bozor 
narхlaridagi yalpi qo‘shilgan qiymat yig‘indisiga yoki yalpi ishlab chiqarish hajmidan 

---

 
77 
ishlab  chiqarish  jarayonida  foydalanilgan  tovar  va  хizmatlar  qiymatini  (ya’ni  oraliq 
iste’molini) ayirish natijasiga teng.
 
Shunday qilib, 
 
 
(7.2)
 
bu  yerda 
–  iqtisodiyotning  barcha  sektorlaridagi  qo‘shilgan  qiymatlar 
yig‘indisi.
 
YaIM konsepsiyasi rezidentlik tushunchasiga asoslangan bo‘lib, faqat rezidentlar 
tomonidan  ishlab  chiqarilgan  mahsulotni  hisobga  oladi.  Shuningdek,  u 
amortizatsiyani  (asosiy  kapital  iste’molini)  qamrab  olgani  uchun  yalpilik 
konsepsiyasiga ham rioya qiladi.
 
Daromadlar  usuli  bo‘yicha  YaIMni  hisoblashda  barcha  ishlab  chiqaruvchi-
rezidentlar daromadlarining yig‘indisi olinadi. Demak,
 
 
, 
(7.3)
 
bu  yerda:    W  –  хodimlarga  to‘lanadigan  mehnat  haqi  va  boshqa  ustamalar 
yig‘indisi; OS – ishlab chiqarish birliklarining operatsion foydasi (ijara haqi, foizlar, 
amortizatsiya va foyda); TSP – bilvosita soliqlar minus subsidiyalar.
 
Xarajatlar  usulida  YaIM  barcha  pirovard  foydalanish  moddalarining 
yig‘indisidan iborat bo‘ladi. Ya’ni,
 
 
, 
(7.4)
 
bu  yerda:  S  –  davlat  va  nodavlat  sektorlarning  pirovard  iste’moli;  I  –  yalpi 
investitsiyalar hajmi (aosiy kapitalga investitsiyalar plyus tovar-moddiy zaxiralarning 
o‘zgarishi); Х – tovar va noomil  хizmatlar eksporti; M – tovar va noomil  хizmatlar 
importi.
 
Boshqa standart agregatlar. 
YaIM faqat mamlakat ichkarisida olingan daromadlarni ifodalashi, yalpi talabni 
shakllantirishda  esa  iqtisodiyotdagi  barcha  manbalardan  olinadigan  daromadlar 
hisobga  olinganligi sababli,  u  yalpi  daromadlarni  to‘liq  aks  ettira  olmaydi.  Shuning 
uchun  MHTda qo‘shimcha tarzda yalpi  milliy  daromad  (YaMD yoki GNI)  va yalpi 

---

 
78 
egalikdagi  milliy  daromad  (YaEMD  yoki  GNDI)  agregatlari  hisoblanadi.  Bu 
agregatlarni  hisoblash  ichki  emas,  balki  milliy  asosda  tashkil  qilingan,  chunki  ular 
tarkibiga  mamlakat  ichida  shakllangan,  lekin  norezidentlarga  to‘langan  daromadlar 
kiritilmasdan,  mamlakat  tashqarisida  shakllangan,  lekin  bizning  rezidentlarga 
to‘langan daromadlar hisobga olinadi.
 
Yalpi milliy daromad. YaIM yordamida mamlakat rezidentlari tomonidan ishlab 
chiqarilgan  pirovard  mahsulotlar  hajmi  aniqlanganligi  uchun,  uni  hisoblashda 
norezidentlar olgan yoki to‘lagan daromadlar inobatga olinmaydi. Ishlab chiqaruvchi 
birliklarning  ishlab  chiqarish  faoliyati  natijasida  shakllangan  daromadlari  asosan 
rezidentlar  orasida  taqsimlanadi.  Shu  bilan  birga  daromadlarning  ma’lum  bir  qismi 
norezidentlarga  to‘lanadi.  Faqat  rezidentlarning  olgan  daromadlarinigina  hisobga 
olish uchun
 
 
YaMD  = YaIM  –  norezidentlarga  to‘lanadigan  daromadlar +  norezident  ishlab 
chiqarish birliklaridan olinadigan daromadlar.
 
 
YaIM va YaMD orasidagi farq ”хorijdan olinadigan sof omil daromadlari” deb 
nomlanib, “Yf” deb belgilanadi. Bu farq musbat ham, manfiy ham bo‘lishi mumkin. 
Shunday qilib,
 
 
. 
(7.5)
 
YaIMni  hisoblash  konsepsiyasi  ham  bir  vaqtning  o‘zida  ishlab  chiqarish  va 
daromadlar bilan bog‘langan bo‘lsa, YaMD konsepsiyasi faqat birlamchi daromadlar 
bilan bog‘langandir. Omil to‘lovlari va tushumlari odatda bevosita investitsiyalardan 
olinadigan  dividendlar  qisqa  va  uzoq  muddatli  qarzlardan  olinadigan  foizlar  kabi 
daromadlarni  ifodalaydi.  Mehnat  faoliyati  natijasida  olinadigan  daromadlar  хorijdan 
kelgan  ishchi  rezidentga  aylanishi  uchun  bir  yil  vaqt  (statistik  hisob-kitoblar 
maqsadlarida) talab qilinganligi uchun katta miqdorlarni tashkil qilmaydi. Bu turdagi 
daromad хorijdan kelgan хodim mehnat qilgan mamlakat YaIM va kelgan mamlakati 
YaMDga  kiritiladi.  Tashqi  omil  хizmatlari  bo‘yicha  to‘lov  va  tushumlar  tarkibiga 

---

 
79 
shuningdek  yer  va  inshootlar  uchun  ijara  haqi  va  royalti  (kitoblar,  filmlar,  musiqa 
asarlari, kompyuter dasturlari va h.k.) ham kiritiladi.
 
Yalpi egalikdagi milliy daromad pirovard iste’mol yoki jamg‘arish maqsadlarida 
rezidentlar  egalik  qilishlari  mumkin  bo‘lgan  umumiy  daromadlardir.  Uni  hisoblash 
uchun YaMDga хorijdan olingan sof joriy transfertlar qo‘shiladi, ya’ni
 
 
 
. 
(7.6)
 
Хorijdan  olingan  sof  joriy  transfertlarni  hisoblash  uchun  ishlab  chiqarish 
omillari hisobiga olingan daromad bilan bog‘liq bo‘lmagan norezidentlardan olingan 
joriy  transfertlardan  хorijga  o‘tkazilgan  хuddi  shunday  transfertlarni  ayirish  lozim. 
Ushbu  transfertlar  хususiy  va  davlatniki  bo‘lishi  mumkin.  Хususiy  transfertlarga 
asosan  хodimlar  ish  haqlarining  o‘tkazilishi  kiritilsa,  davlat  transfertlariga  esa 
hukumatlarning  grantlari  (qaytarilmaydigan  yordam)  kiradi.  Joriy  transfertlar  bilan 
kapitalning  harakati  o‘rtasida  aniq  chegarani  belgilash  ancha  murakkab  masala  va 
shuning uchun u yalpi jamg‘arma hajmiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
 
Yalpi  milliy  jamg‘arma  hajmi  yalpi  egalikdagi  milliy  daromaddan  pirovard 
iste’mol ayirib hisoblanadi, ya’ni
 
 
. 
(7.7) 
 
 
MHTdagi asosiy agregatlar