Ызбекистон Республикаси Давлат соли= =ымитаси

2. Bahs jarayonida biror mulohaza (tezisni)ni isbotlayotgan 

shaxs ... deb nomlanadi. 

a) Proponent;  

b) Opponent;  

v) Referent;  

d) Agent. 

 

3. Biron-bir mulohaza chinligining to‘liq asoslanishi qanday 

nomlanadi? 

a) Isbotlash;  

b) Rad etish;  

v) Tasdiqlash;  

g) Tanqid; 

 

4.  Mantiqda  argumentlashsiz  fikrni  chin  deb  qabul  qilsa 

bo‘ladimi?  

a) bo‘lmaydi;  

b) bo‘ladi;  

v) to‘g‘ri javob yo‘q;  

g) ba’zida bo‘ladi 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

461 

13-MAVZU. “ETIKA” FANINING PREDMETI VA JAMIYAT 

HAYOTIDAGI AHAMIYATI 

 

 Etika fanining predmeti, mazmun mohiyati, etik ta’limot  

tasnifi 

 

Etika  falsafiy fan  bo‘lib,  u  olam-odam  munosabatlarining  eng 

umumiy tizimining inson mavjudligi, hayoti, o‘limi va abadiyligining 

o‘ziga xos tomonlarini o‘rganuvchi, bir necha ming yillik tarixga ega 

bo‘lgan qadimiy fan. 

Etika  axloqning  paydo  bo‘lishi,  uning  rivojlanishi  hamda 

mavjudlik  qonuniyatlarini  o‘rganadi.  Axloq  inson  mavjudligining 

eng muhim jihatlarini tashkil etadi. Shuning uchun ham inson o‘zini 

tanigan  kunidan  boshlab,  uning  muhim  sifati  bo‘lgan  axloq  ham 

vujudga  keldi.  Axloq  haqida  gapirganda  odob,  xulq,  axloq 

tushunchalarini  alohida  olib  qarash  ularning  mazmunan  to‘liq 

tushunish imkonini beradi. 

Etika yunoncha “ethos” so‘zidan olingan bo‘lib, mazkur atama 

ilmiy  termin  sifatida  birinchi  marta  fanga  qadimgi  yunon  faylasufi 

Aristotel’ (Arastu) tomonidan kiritilgan. O‘z davrida Arastu fanlarni 

tasnif  qilib,  ularni  nazariy,  amaliy  va  ijodiy  guruhlarga  ajratadi. 

Birinchi guruhga – falsafa, matematika va fizikani; ikkinchi guruhga 

– etika va siyosatni; uchinchi guruhga – san’at, hunarmandchilik va 

amaliy fanlarni kiritadi.  

Miloddan  avvalgi  IV  asrda  lotin  tilidagi  "moralitas"  atamasi 

yunoncha "ethos" so‘ziga mazmunan o‘xshashligi bois bir ma’noda 

foydalanila  boshlanadi.  Etika  atama  sifatida  Aristotel  tomonidan 

birinchi marta “amaliy falsafa”ning muayyan bir sohasini belgilash 

uchun ishlatilgan. Albatta, dastavval, "ethos" va "moralitas"so‘zining 

mazmunida umumiy turar joy yoki qo‘shma turar joy uchun taaluqli 

bo‘lgan  qoidalar,  jamoani  birlashtiruvchi  me’yorlar,  tartib  intizom 

tamoyillari  aks  etgan  va  asosan  ma’lum  turar  joy  uchun  qabul 

qilingan qoidalar, manzildoshlik, yashash joyi, keyinchalik esa odat, 

fe’l,  fikrlash  tarzi  singari  ma’nolar  nazarda  tutilgan.  Shu  bois  ham 

qadimgi  greklar  etika  deyilganda,  hatti-harakat,  tartib,  munosabat 

normalarini 

tushunganlar. 

Mazkur 

qoidalardan 

jamoadagi 

individualizm  va  agressivlikni  bartaraf  etishda  foydalanilgan. 

---

462 

Keyinchalik  esa  "ethos"  mazmuni  vijdon,  yaxshi  va  yomonni 

baholash,  xayrixohlik,  do‘stlik,  hayotning  mazmuni  kabi  ma’nolar 

bilan boyib borgan. Hozirda esa uning mazmuni yanada boyib inson 

hayotining  mazmundorligini  tashkil  etuvchi  tushunchalarni  qariyib 

barchasini qamrab olgan.  

Aristotel’  inson  baxtli  yashashi  uchun  nima  qilmoq  kerak? 

degan  savolga  javob  berar  ekan,  axloqiy  hatti-harakatning  asosiy 

maqsadi bu baxtiyorlikka erishishdir deb tushungan.  Shuningdek, u 

insonning  o‘zini-o‘zi  anglash  faoliyatini  ruhiyatning  fazilatlaridan 

biri deb bilgan.  Aristotel’ inson  axloqiy,  oqilona hatti-harakati  deb 

o‘zini-o‘zi anglashda haddan oshmaslik, balki, oltin o‘rtalikni saqlash 

muhim  ekanligiga  urg‘u bergan.  Aristotel’  fikricha,  etika  insonlar 

o‘rtasidagi  munosabat  doirasi  va  oqil  ijtimoiy  hayvon 

(individ)ning  axloqini  o‘rganuvchi  fan.  Bu  haqda  o‘zining 

“Nikomax  etikasi”,  “Evdem  etikasi”,  “Katta  etika”  kitoblarini 

yozib “etika” faniga asos solgan

1

. 

Etika  fanining  nomi  axloq  so‘zidan  kelib  chiqqan  bo‘lib,  bu 

tushuncha  to‘g‘risida  hozirgacha  yaxlit  umumiy  qarashlar  yo‘q. 

Buning boisi eng avvalo, Etika so‘zining ko‘p ma’noli va ko‘p qirrali 

ekanligi  bilan  izohlanadi.  Jumladan,  muayyan  adabiyotlarda  Etika 

kishilarning  har  bir  jamiyatga  xos  xulq  normalari  majmui  deyilsa, 

boshqalarida  esa  Etika  axloq  haqidagi  fanning  obyektiv  ifodasi, 

maxsus  insonshunoslik  fani  sifatida  axloqning  kelib  chiqishi  va 

mohiyatini, kishining jamiyatdagi axloqiy munosabatlarini o‘rganadi 

deyiladi.  

Etika atamasi ba’zida ma’lum bir ijtimoiy guruhlarning axloqiy 

me’yorlar tizimiga murojaat qilish uchun ishlatilsa, ba’zida esa butun 

bir  ijtimoiy  institutlar  va  ijtimoiy  munosabatlarning  axloqiy 

rivojlanish  darajasini  belgilash  uchun  ham  ishlatiladi.  Aristotel’ 

“axloqiylik”ni  inson  qalbining  takomillashgan  sifatlari  – 

xotirjamlik,  og‘irlik,  vazminlik,  bosiqlik,  mardlik,  botirlik, 

jasurlik,  qahramonlik,  o‘rtachalik,  mo‘’tadillik,  evidalik  va 

hokazolarni  ifodalovchi  tushuncha  deb  bilgan.  Shu  asosda  u 

etikani – yaxshi fazilatlarga (xislatlar) ega bo‘lgan kishilarni yoki 

                                                 

1

 

Аристотель. Никомохова этика / Аристотель. Сочинение. В 4 х-т. -М.: Мысль, 1984. Т. 4. С. 55-62. 

 

---

463 

kishilarning yaxshi sifatlarini, ya’ni xayrli, saxovat va  himmatli, 

ezgu ishlarini o‘rganuvchi ilm sohasi deb tushungan. 

Axloqiy  qarashlar,  tamoyillar  obyekt  sifatida  alohida  olingan 

kishilarning  hatti-harakati,  ularning  hayotdan  qoniqishi  hamda 

boshqa  odamlar  bilan  munosabatga  kirishishi,  jamiyatda  qabul 

qilingan  tartib  va  qoidalarga  rioya  qilish,  rahm-shavqat,  adolat, 

do‘stlik,  birdamlik  kabi  bir  qator  tushunchalar  orqali  muayyan 

ijtimoiy  institut  va  munosabatlarning  axloqiy  rivojlanishini 

boshqaradi.  Etika  ijtimoiy  ong  shakllaridan  biri  sotsial  tartib-qoida 

sifatida hamma sohalarda kishilarning xatti-harakatini tartibga solish 

vazifasini bajaradi.  

Etika  atamasi  greklar  tomonidan  ilmiy  muloqotga  kiritilsada, 

mazkur fanining genezisi qadimgi Xitoy, Hindiston va Yaqin Sharq, 

Markaziy  Osiyo  xalqlarining  axloqiy  qarashlar  tizimiga  borib 

taqaladi.  

Etika  taraqqiyotini  shartli  ravishda  quyidagi  davrlarga  bo‘lib 

o‘rganish mumkin. Ya’ni antik davr etikasi; o‘rta asrlar etikasi; yangi 

va eng yangi davr etikasi; hozirgi zamon etikasi. Yuqorida keltirilgan 

har bir davrning axloq falsafasi o‘ziga xos xususiyatiga ega. 

Antik  davr  etikasi  jamiyat  axloqiy  munosabatlarini  tabiatga 

ko‘chirish  va  uni  tabiatdagi  singari  umumiy  uyg‘unlikda  tasavvur 

qilishga,  alohida  olingan  kishining  hayotdan  qoniqishi  gedonizm 

sifatida  va  har  bir  kishining  boshqalar  oldida  javobgar  ekanligini 

anglash  falsafasi  sifatida  ko‘rinadi.  Antik  davr  etikasiga  Aristotel’ 

katta  hissa  qo‘shgan.  U  axloq-odob  masalalariga  bag‘ishlangan 

“Nikomax etikasi” asarini o‘g‘liga bag‘ishlangan. Mazkur asar to‘g‘ri 

yurish-turish, axloq-odob haqida, amaliy nasihat sifatida yozilgan. U 

birinchi bo‘lib antik dunyo axloqida inson xulqining tizimini tadqiq 

qildi. U amaliyotga murojaat qilib, iroda erkinligi masalasini qo‘yadi. 

Aristotel’ etikasi dunyoviy, har bir ozod kishini davlat fuqarosi ruhida 

tarbiyalash masalalariga bag‘ishlangan.  

O‘rta asrlarga kelib etika  Sharqda ham G‘arbda ham axloq va 

uning tabiatini diniy qarashlardan kelib chiqqan holda tushuntirishga 

asoslangan  edi.  Insonlar  o‘rtasidagi  munosabatlar,  ularning  baxti, 

hayot  mazmuni  diniy  nuqtai-nazardan  tushuntirildi.  O‘rta  asr 

etikasida Sharq mutafakkirlari (Forobiy, Ibn Sino, Beruniy) va fikhiy, 

tasavvufiy yo‘nalishlarda (Abu Lays Samarqandiy, Imom-G‘azzoliy, 

---

464 

J.Rumiy, A.Nasafiy, Voiz-Koshifiy) asarlari etika taraqqiyotiga katta 

hissa qo‘shdi. 

Uyg‘onish  davri  G‘arbiy  Yevropada  yuz  bergan  alohida 

madaniy va tafakkur taraqqiyotining asosiy alomatlari tafakkurda va 

ilmu ijodda, dogmatizm, jaholat va muttassiblikni yorib o‘tib, insonni 

ulug‘lash,  uning  iste’dodi,  aqliy-fikriy  imkoniyatlarini  yuzaga 

chiqarish, tiklash, boyitish  g‘oyalarini olib chiqdi. Bu ta’sirni yangi 

davr  axloqshunosligida  ham  yaqqol  ko‘rish  mumkin.  (Gobbs, 

Spinoza, Gel’vetsiy, Gol’bax, Russo) kabi ma’rifatchilar axloqning 

shaxs  va  jamiyat  hayotidagi  o‘rniga,  demokratik  o‘zgarishlarning 

axloqiy ildizlariga e’tiborni qaratdi. 

Har bir davrda jamiyat ma’naviy-axloqiy muhitidan, muayyan 

jamiyatda  takomil  topgan  umuminsoniy  qadriyatlar  mazmunidan 

kelib  chiqib  insonni  yashashdan  maqsadi  va  hayotining  mazmuni 

bo‘yicha turli xil qarashlar va o‘ziga xos konsepsiyalar shakllangan. 

Tarixiy  taraqqiyotning  qadimgi  davridan  to  hozirgi  kuniga  qadar 

hayot  mazmuni  tashkil  qiluvchi  qator  o‘ziga  xos  modellarni  taklif 

qilingan.  Etik  ta’limotning  tasnifi  muammosi  haqida  fikr 

bildirilganda  ham  eng  avvalo,  naturalizm  etikasida  keng  tarqalgan 

gedonizm,  evdemonizm,  utilitarizm  tushunchalari  va  ularning 

mazmun-mohiyatiga e’tibor qaratish maqsadga muvofiq.  Jumladan, 

gedonizm:  (yun  nedone  -  lazzatlanish)  –  lazzatlanib  umr  kechirish 

inson  hayotining  asl  mazmunini  tashkil  etishi

1

.  Huzur-halovatga 

intilish  insonga  xos  oliy  xislat,  deb  hisoblovchi  axloqiy  ta’limot 

bo‘lib,  aksariyat  gedonizm  tarafdorlari  inson  uchun  eng  yaxshi 

jamiyat  -  farovon,  moddiy  boyliklar  mo‘l-ko‘l  bo‘lgan  davr,  deb 

hisoblashadi.  

Gedonizm  Etika  nazariyasidagi  axloqiy  talablarni  asoslash 

tamoyili  bo‘lib,  unga  ko‘ra  huzur-halovat  keltiruvchi  va  azob-

uqubatdan qutqazuvchi narsa yaxshilik deb, azob-uqubat keltiruvchi 

narsa esa yomonlik deb ta’rif qilinadi. U axloq-odob tamoyili sifatida 

kishilarga dunyoning shod-xurramliklariga, o‘zlari va barcha uchun 

yuksak rohat-farog‘at olishga intilishni buyuradi. Mazkur ta’limotga 

ko‘ra,  huzur-halovat  shunday  narsa  bo‘lishi  kerakki,  uning  ketidan 

                                                 

1

 

Falsafa qomusiy lug‘at / Tuzuvchi va mas’ul muharrir Q.Nazarov. –T.:« Sharq», 2004. – 83 b.

 

---

465 

azob-uqubat,  dard-alam,  ya’ni  yomonlik  kelmasligi  kerak.  Ammo 

lekin, hozirda ayrim devirsion kuchlar, yoshlar ongi va qalbi uchun 

ketayotgan  kurash  jarayonida  gedonizm  mazmunidagi  “huzur-

halovat”, “lazzat” ma’nolaridan o‘z manfaatlari yo‘lida niqob sifatida 

foydalanmoqdalar.  Tabiiyki  inson  hayotini  mazmundorligiga 

gedonistik  qarash  salbiy  ta’sir  ko‘rsatib  ma’naviy-axloqiy  muhitga 

putur  yetkazadi.  Hayot  mazmunini  lazzatlanish  bilan  cheklash 

natijasida  ma’naviy-axloqiy  qadriyatlar  susayib,  axloqiylik  va 

insoniylikka zarar yetadi.

  

U  qadimgi  Yunonistonda  Aristipp  va  Epikur  nazariyasida 

rivojlandi.  Bu  qadimgi  davrdan  tortib,  hozirgacha  yetib  kelgan 

ta’limotlardan  biri  sifatida  yaxshi  sharoitlarda  yashash,  huzur-

halovotga intilishni targ‘ib etib keldi. Chunki, inson tabiatan huzur-

halovatga intiladi. Ammo, har bir narsada me’yor bo‘lgani kabi inson 

huzur-halovatida  ham  me’yorga  rioya  qilishi  zarur.  Nima  uchun, 

chunki  inson  o‘z  hayotida  me’yorlarga  asoslanib  yashashi  bilan 

o‘zligini yo‘qotmaydi. 

Yunon  tilidan  olingan  Evdemonizm  esa  “rohat-farog‘at,  baxt-

saodat” ma’nosini bildiradi. U ham axloqiy ta’limot bo‘lib, bu baxt-

saodatga  intilishni  axloqning  asosi  deb  talqin  etadi.  Evdemonizm 

antik  davr  axloqiy  nazariyasida  to‘liq  namoyon  bo‘lgan.  Demokrit, 

Suqrot,  Aristotel’  evdemonizmni  baxt-saodatga  intilish  axloq-odob 

mezoni  va  inson  axloqiy  xatti-harakatining  asosi  deb  hisoblaydi. 

Evdemonizm baxt-saodatni jismoniy va bir lahzali huzur, lazzat bilan 

tenglashtirmaydi,  balki,  uni  keng  ma’noda  ya’ni,  jismoniy  va 

ma’naviy qadriyatlarning majmui tarzida tushunadi. Mazkur ta’limot 

evdemonizm:  (yun.  yeudaimonia  -  baxt  –  saodat,  rohat  farog‘at)ni 

kishilar  hayotining  oliy  maqsadi  deb  hisoblaydigan  axloqiy 

yo‘nalish

1

.  Ushbu  yo‘nalish  tarafdorlari  hayotning  mazmuni  baxtli 

yashashda,  o‘zida  barcha  jismoniy  va  ma’naviy  qadriyalarni 

mujassamlashtira olgan kishigina chinakam baxt-saodat sohibi bo‘la 

oladi deb uqtiralar. Aynan shunday baxtgina insonga haqiqiy lazzat 

farog‘at baxsh etib umrini mazmunli yashab o‘tish imkonini yaratadi.  

Umuman evdemonizm o‘z ta’limoti asoslari bilan utilitarizmga 

yaqindir.  Utilitarizm  (lot.  utilitas  –  foyda,  naf)  –  G‘arb  etika 

                                                 

1

 

Falsafa qomusiy lug‘at / Tuzuvchi va mas’ul muharrir Q.Nazarov. –T.: «Sharq», 2004. –– 455 b. 

---

466 

nazariyasidir. Bu nazariya xatti-harakatning foydaliligini, axloq-odob 

mezoni deb biladi

1

 ya’ni axloqning asosi foyda olish, manfaat ko‘rish 

deb  biluvchi  ta’limot  bo‘lib  uning  asosiy  prinsipi  shaxsiy 

manfaatlarni  qondirish  vositasi  bilan  ko‘pchilikni  baxtli  qilish. 

Keyinchalik  foyda  tamoyilini  bilish  nazariyasiga  ko‘chirish 

pragmatizmning  paydo  bo‘lishiga  olib  kelgan  ya’ni  axloqiy 

mulohazalarni  tahlil  qilish  ya’ni  –  etikada  emotivizm  ham 

shakllangan.  Pragmatizm  oqimi  ham  (yun.  pragma  –  ish,  harakat) 

harakat,  amaliyot  orqali  hayot  mazmunini  boylik  bilan  bog‘lovchi, 

moddiy  boylikka  va  qulay  sharoit,  hamda  obro‘  va  nufuzga 

intiluvchanlik  holatlari  darajasiga  ko‘targan.  Etikada  pragmatizm 

meliorizmga,  ya’ni  hayotdagi  ustivor  qoidalar,  qonunlarning 

takomilashib borishiga ishonishga tayanadi. Meliorizm (lot. melior – 

eng yaxshi) ma’nosini anglatuvchi - falsafiy yo‘nalish

2

 ushbu oqim 

maqsad  nuqtai  nazaridan  optimizmga  yaqin  bo‘lib,  jamiyatda 

sog‘lom  ma’naviy-axloqiy  muhitni  yaratish  insonlar  hayotini 

mazmunli  yashab  o‘tishlari  baxtga  erishish  masalasini  kishilarning 

shaxsiy kamoloti hamda umumiy ma’rifatni yuqori darajaga ko‘tarish 

yo‘li  bilangina  jamiyat  hayotini  umuman  dunyoda  yaxshilash 

mumkin  deb  hisoblashgan.  korporativlik:  lotinchada  irlashuv, 

uyushma  korporatsiya  manfaatlari  bilan  cheklanganlik  xususiy 

manfaalarni  nazarda  tutuvchi  perfeksionizm:  lotinchada  mukam-

mallik, kamolot – hayotning mazmunini shaxsiy barkamollik yetuklik 

bilan borg‘lovchi ta’limot. 

Etikaning tadqiqot obyekti inson axloqi, fanning baxs mavzui, 

axloqiylik tarraqiyot jarayoni esa uning predmetini tashkil etadi.  

Etika axloq me’yorlari, tushuncha va tamoyillari, axloqiy hatti-

harakat  mulohoza  va  axloqiy  g‘oyalarni  yaratmaydi,  aksincha,  uni 

nazariy  jihatdan  umumlashtirib  tizimga  soladi  va  albatta,  umumiy 

me’yorlarni qadriyat va ideallarni asoslaydi, tadqiq etadi.  

Etikaning ilmiy muammolaridan yana biri bu fazilatli, fazilatsiz 

hatti-harakatlarni  ta’riflash,  ya’ni  hatti  –  harakatning  qanday 

ekanligini  aniqlashdan  iborat.  Shu  bois  ham  etikaning  ochuvchi  va 

to‘ldiruvchi omili bu insonning xulq-odobi, axloqiy hatti-harakati va 

kishilararo  munosabatidir.  Demak,  umumiy  ma’noda  Etika 

                                                 

1

 Falsafa qomusiy lug‘at / Tuzuvchi va mas’ul muharrir Q.Nazarov. –T.: «Sharq», 2004. – 256 b. 

2

 Falsafa qomusiy lug‘at / Tuzuvchi va mas’ul muharrir Q.Nazarov. –T.: «Sharq», 2004. – 416 b.

 

---

467 

kishilarning  jamiyatda  yurish-turishi,  yashash  qoidalari,  fe’l-atvori, 

hatti-harakatlarining majmui va mazmunini ifodalaydi.  

Etika tushunchasi quyidagi ma’nolarda qo‘llaniladi:  

-  kundalik  hayot  muomalasida  odob,  axloq,  hulq-atvor 

ma’nolarini anglatadi; 

-  ma’lum  bir  ijtimoiy  guruhlar,  qatlamlar,  kasb-hunar  yoki 

ixtisosliklar, rahbarlar etikasi; 

-  kishilarning axloq-odobini,  xulqini, fe’l-atvorini o‘rganuvchi 

fan, ya’ni Etika.  

Odamning o‘z xohishiga ko‘ra boshqaradigan muayyan axloqiy 

qoidalar,  axloqiylik  sifatlari aksariyat  hollarda axloq  yoki  sinonimi 

sifatida etika deb ham qo‘llaniladi. 

Kundalik  hayotda  va  ilmiy  adabiyotlarda  axloq  va  etika 

tushunchalari  bilan  bir  qatorda  odob  tushunchasi  ham  ishlatiladi. 

«Odob»  (arabcha  «adab»  so‘zining  ko‘pligi)  xulq-atvorii,  yurish-

turish madaniyatining tashqi va ichki jihatlarini ya’ni, sharmu-hayo, 

kamtarlik,  xushmuomalalik,  ozodalikni  ifodalaydi.  U  kishilarning 

hatti-harakatida,  o‘zaro  munosabatida  namoyon  bo‘lib,  ta’lim-

tarbiya, amaliy tajriba jarayonida shakllanadi. Xusayn voiz Koshifiy 

«Axloqiy Muhsiniy» asarida odobni quyidagicha ta’riflaydi: «Odob - 

bu qalbni yomon so‘zlardan va nojo‘ya xulqdan saqlay olish, o‘zini 

va  o‘zgalarni  ham  hurmat  qila  bilish,  shu  bilan  birga  o‘zini  va 

o‘zgalarning obro‘sini tushirmaslikdir». Odob – kishilarning hayot va 

turmushlariga  nisbatan  belgilab  berilgan  muayyan  axloqiy  chegara 

yoki me’yor. Mazkur me’yorga rioya qilgan odamni odobli, aksincha 

holda  esa  odobsiz,  tarbiyasiz  deyiladi.  Odob  Etikaga  nisbatan  tor 

tushuncha  bo‘lib,  u  o‘z  navbatida  barcha  axloqiy  fazilatlarning 

yuzaga  chiqishi.  Etika  va  odob  o‘zaro  bog‘liq  va  ma’lum  darajada 

farq qiluvchi tushunchalar bo‘lib, barchasi insonning hatti-harakatini, 

yurish-turishini,  boshqa  odamlar  bilan  munosabatini  ifodalaydi. 

Odatda bularni umumiy ma’noda axloq, kundalik hayotda, turmushda 

odob, xulq, fe’l-atvor va ularni o‘rganuvchi fan Etika deb yuritiladi.  

Xulqning  jamiyat  hayotidagi  o‘rnini  yuksak  baholagan 

A.Avloniy unga ta’rif berib quyidagilarni yozadi: «Xulq har narsadan 

murakkabdir.  Biri  jasad,  ikkinchisi  nafsdirki.  Jasad  nafsi  ila  bor 

narsalarni  ko‘rur.  Ammo  nafs  idrok  ila  yaxshini  yomondin,  oqni 

qoradan ayirur. Jasadning  ham, nafsning ham biror surati  bordurki, 

---

468 

yo yaxshi, yo yomon bo‘ladur. Jasadning surati hammaga ma’lum bir 

narsadirki,  har  vaqt  ko‘zga  ko‘rinib  turadi,  ammo  nafsning  surati 

ko‘zga ko‘rinmaydigan, aql ila  o‘lchanadirg‘on bir narsadirki, buni 

xulq  deb  atalur.  Agar  bir  kishi  yoshligida  nafsi  buzilib  tarbiyasiz, 

ahloqsiz  bo‘lib  o‘sdimi,  bunday  kishilardan  yaxshilik  kutmak 

befoydadir»

1

.  Shu  ma’noda  xulq-odob  qadriyatlarining  egallanishi, 

inson  amaliy  faoliyatida  ularga  amal  qilishi  xulq-odobning  asosiy 

mohiyatini  tashkil  qiladi.  Yaxshi  xulq-odobning  hayotiyligi  esa, 

uning  xususiyatlari  va  me’yorlari  kishilar  hatti-harakatida,  ijtimoiy 

faoliyatida belgilanib, davrga muvofiqlashtirib turiladi.  

Xusayn voiz Koshifiy xulqni tarbiyalay olish, o‘zini boshqarish 

va  o‘zgalarni hurmat qilishni  axloqiylik deb atagan.  Shunday qilib, 

Etika  kishilarning  yaxshilik  va  yomonlikka  nisbatan  munosabatini 

namoyon etadigan va tarixan tarkib topgan xulq-atvor, yurish-turish 

va  hatti-harakatini  ifodalaydi.  Ularning  bir-biriga  va  jamiyatga 

bo‘lgan  munosabatlarini  aks  ettiradigan  hamda  o‘zaro  ixtiyoriy 

tarzda amalga oshadigan norma va qoidalar yig‘indisidir.  

Etika  axloqiy  tafakkur  taraqqiyotini  tadqiq  etar  ekan, 

amaliyotda  insonni  ezgulik  orqali  haqiqatga  olib  borishga, 

insonlarning  o‘zaro  munosabatlarini  yuqori  saviya  va  sifatini 

ta’minlashga,  insonparvar  va  adolatli  munosabatlarning  maqbul 

modelini yaratishga xizmat qiladi. 

Etikaning  tadqiqot  obyekti  va  tadqiqot  doirasiga  ko‘ra  quyidagi 

bo‘limlarga  ajratish  mumkin.  Birinchisi,  bu  umumiy  etika  bo‘lib, 

axloqning  tabiati,  mohiyati,  xususiyatlari,  uning  tarkibi,  o‘zaro 

aloqadorligini ilmiy asoslaydi. Axloqiy faoliyat va axloqiy munosabatlar 

rivojlanishi  xususiyatlarini  etika  taraqqiyotidagi  ijtimoiylik,  tarixiylik, 

zamonaviylik, umuminsoniy va milliy jihatlarini o‘rganadi. 

Ikkinchisi,  bu  tarixiy  etika  bo‘lib,  axloqning  tarixiy  shakllarini, 

uning  tarixiy  taraqqiyot  qonuniyatlarini  va  xususiyatlarini,  axloqiy 

ta’limotlarning tarixdagi o‘rnini tadqiq etadi. 

Uchinchisi, bu me’yoriy-aksiologik etika bo‘lib, etika qoidalarini, 

axloqiy zaruriylik talablarini, axloqiy ongni o‘rganadi. 

To‘rtinchisi, bu kasbiy etika muayyan kasb doirasidagi kishilarning 

axloqiy xususiyatlari bilan shug‘ullanadi.  

                                                 

1

 Avloniy A. Turkiy Guliston yoxud ahloq.-T.: «О‘qituvchi», 1992, 11-bet.

 

---

469 

Beshinchi,  tarbiyaviy  etika  nazariyasi  axloqiy  tarbiyaning 

omillardan  samarali  foydalanish  yo‘llari,  shakllari  va  vositalarini 

belgilash masalalarini umumlashtiradi.