Ызбекистон Республикаси Давлат соли= =ымитаси

Bilimlar taraqqiyotining mantiqiy shakllari: muammo, 

gipoteza, nazariya 

 

 Bilish  jarayonida  inson  voqea  va  hodisalarning  mohiyatini 

tushunib boradi. Inson qancha ko‘p bilimga ega bo‘lmasin, bilmagan 

narsalari undan ham ko‘proq bo‘ladi. Bilmagan, noma’lum narsalarni 

bilish uchun hamma vaqt ham mavjud tasavvurlar, prinsiplar yetarli 

bo‘lmaydi.  Bilish  jarayonida  mavjud  bilimlarimizning  erishgan 

darajasi bilan yangi bilish vazifalarini hal qilish zaruriyati  o‘rtasida 

ziddiyat  kelib  chiqadi,  muammoli  vaziyat  paydo  bo‘ladi.  Bunday 

ziddiyatlar, ayniqsa, kundalik hayotimizda murakkab vazifalarni hal 

qilish,  fanda  esa  tub  burilishlar  davrida  yaqqol  namoyon  bo‘ladi. 

Masalan,  komp’yuter  viruslariga  qarshi  himoya  tizimini  yaratish 

shunday  muammolardan  hisoblanadi.  Tibbiyot  sohasida  rak 

kasalligini 

davolash, 

avtomobilsozlikda 

yoqilg‘ini 

tejovchi 

vositalarni  ixtiro  qilish,  ekologiya  bilan  bog‘liq  muammolar  va 

boshqa  sohalarga  oid  muammolar  mavjud.  Hozirgi  kunda  bu 

muammolarni  hal  qilish  uchun  mavjud  qonun  va  prinsiplarning 

yetarli emasligi, fanda yangi izlanishlar olib borishni talab qilmoqda. 

---

451 

Ilmiy  bilishda  muammoli  vaziyatni  fan  taraqqiyotining  ichki 

ehtiyojlari ham keltirib chiqarishi mumkin. Masalan, hozirgi vaqtda 

matematikada  to‘plam  nazariyasi  bilan  bog‘liq  muammolarni  xal 

qilish zaruriyati bunga misoldir. 

Demak, muammoli vaziyat mavjud ilmiy tasavvurlar bilan qayd 

qilingan  yangi  faktlar  o‘rtasidagi  ziddiyatning  paydo  bo‘lishi  yoki 

ana  shu  ilmiy  tasavvurlar  yetarli  darajada  tizimga  solinmaganligi, 

yaxlit bir ta’limot sifatida asoslanmaganligi natijasidir. 

Mana  shundan  kelib  chiqib,  muammoli  vaziyat  bilish 

taraqqiyotining turli bosqich va bo‘g‘inlarida olam hamda uni bilish 

haqidagi  mavjud  tasavvurlarni,  bilish  metodi  va  vositalarini 

o‘zgartirishning obyektiv zaruriyatidan iborat, deyish mumkin. 

Muammoni qo‘yish va hal etish 

Muammo  –  javobi  bevosita  mavjud  bilimda  bo‘lmagan  va 

yechish usuli noma’lum bo‘lgan savoldir. 

Shuning  uchun  ham  muammoni  qo‘yish  va  hal  qilish  mavjud 

bilimlarni  qayta  ishlash,  ba’zi  hollarda  esa,  hatto,  ular  doirasidan 

chetga chiqishni, yangicha yechish usuli, metodlarini qidirib topishni 

taqozo etadi. Qanday muammolarni ilgari surish va muhokama qilish 

xususiyatini  amaliy  faoliyatimiz  va  bilishimiz  ehtiyojlari  belgilab 

beradi. 

Ko‘lamiga  ko‘ra  shaxsiy,  hududiy,  bir  davlat  yoki  bir  necha 

davlat  miqyosidagi  va  umuminsoniyat  muammolarini  ajratish 

mumkin.  Bu  muammolarni  muvaffaqiyatli  hal  qilishning  zarur 

shartlaridan  biri  uni  to‘g‘ri  qo‘yish  va  aniq  bayon  qilishdan  iborat. 

To‘g‘ri  qo‘yilgan  savol  muammoning  yarim  yechimi  hisoblanadi. 

Muammoni to‘g‘ri qo‘yish uchun muammoli vaziyatni aniq tasavvur 

qilishning o‘zi yetarli emas. Har qanday muammoning yechimi ilmiy 

asoslangan bo‘lishi  kerak. Buning uchun muammoni hal qilishning 

turli  xil  usullari  va  vositalarini  ham  oldindan  ko‘ra  bilish  muhim 

ahamiyatga ega.  

Muammolarni qo‘yishda kishilarning hayotiy tajribasi, bilimlari 

va qobiliyati muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Odatda, ko‘p hollarda 

yangi  muammolar  ilmiy  bilishning  u  yoki  bu  sohasining  yirik 

mutaxassislari, boy tajribaga ega va chuqur bilimli olimlar tomonidan 

ilgari suriladi hamda ular ba’zan uzoq yillar davomida tadqiq qilinadi. 

Buni,  masalan,  milliy  ma’naviyatimizga  yot  g‘oyalarning  yoshlar 

---

452 

ongiga  salbiy  ta’siri  muammosining  qo‘yilishi  va  tadqiq  etilishi 

misolida  ko‘rish  mumkin.  Ma’lumki,    OAV,  Internetdagi  ayrim 

ma’lumotlar  endigina  ma’naviy  olami  shakllanayotgan,  shaxsiy 

tajribasi haqiqatni yolg‘on, uydirmadan farqlashga yetarli bo‘lmagan 

yoshlarda  hayotiy  tushunchalarning  shakllanishiga    salbiy  ta’sir 

ko‘rsatmoqda.    Yosh avlod ma’naviy olamining dahlsizligini asrash 

jamiyatimiz  oldida  turgan  muammolardan  biridir.    Bu  muammo 

faylasuflar, gumanitar fan vakillari tomonidan tadqiq etilmoqda. 

 Muammoli  vaziyatni  tahlil  qilishga  turli  xil  tomondan 

yondashish  mumkin  bo‘lganligi  uchun  ham  hal  qilinishi  lozim 

bo‘lgan vazifa turli xil muammolar tarzida bayon qilinishi mumkin. 

Bunda  ba’zi  muammolar  asosiy  vazifani  ifoda  qilsa,  ba’zilari  bu 

vazifaning  ayrim  tomonlarini  aks  ettiradi  va  shuning  uchun  ham 

juz’iy xususiyatga ega bo‘ladi. Ko‘p hollarda bir-biri bilan bog‘lanib 

ketgan mana shunday  juz’iy muammolar hal qilingandan keyingina 

asosiy  muammoni  aniqroq  bayon  qilish  va  yechish  imkoniyati 

vujudga keladi. 

Muammolarni to‘g‘ri qo‘yish va bayon qilish ularni yechishdan 

kam ahamiyatga ega emas. Muammoni to‘g‘ri qo‘yish uchun uning 

ilmiy  bilish  taraqqiyotida,  jamiyat  hayotida  tutgan  o‘rni  va 

ahamiyatini  to‘g‘ri  baholash,  uni  hal  qilishning  metodlarini  topish 

zarur.  Bu  amalda  qo‘yilishi  mumkin  bo‘lgan  turli  xil  muammolar 

ichidan eng muhimi va to‘g‘risini tanlab olishni bildiradi. Muammoni 

tanlash  ma’lum  bir  darajada  tadqiqotning  umumiy  yo‘nalishi  va 

xususiyatlarini belgilab beradi. 

Oxir-oqibatda  qaysi  muammoni  qo‘yish  amaliy  faoliyatimiz 

ehtiyojlariga bog‘liq. Chunki faqat amaliy faoliyatdagina kishilarning 

ehtiyojlari va maqsadlari bilan ularni hal qilish vositalari o‘rtasidagi 

ziddiyat yaqqol namoyon bo‘ladi, ilmiy izlanish predmeti aniqlanadi 

va shu asosda bilish oldiga konkret vazifalar qo‘yiladi. 

Ilmiy muammo, odatda, ma’lum bir nazariya doirasida vujudga 

keladi va uning yordamida hal qilinadi. Ba’zi hollarda esa muammo 

mavjud  nazariyani  o‘zgartirish  va  muammoni  yechishga  mos-

lashtirishni talab qiladi. 

Muammoni yechish uchun quyidagi ishlar amalga oshiriladi: 

a)  mavjud  nazariyalar  doirasida  tushuntirib  bo‘lmaydigan  fakt 

va hodisalar aniqlanadi; 

---

453 

b)  muammoni  hal  qilish  g‘oyalari  va  metodlarini  tahlil  qilib, 

ularga baho beriladi; 

v)  muammoni  hal  qilish  turi,  maqsadi,  olingan  natijani 

tekshirish yo‘llari belgilab olinadi; 

g) muammoning negizi bilan uni yechish uchun ilgari surilgan 

g‘oyalar o‘rtasidagi aloqaning xususiyatlari ko‘rsatiladi. 

Bu  ishlar  amalga  oshirilgandan  keyin  bevosita  muammoni 

yechishga kirishiladi. 

Barcha  muammoning  yechilishi  nisbiy  xususiyatga  ega. 

Boshqacha  aytganda,  muammoning  mutlaq  to‘la  yechimini  topish 

qiyin. Chunki o‘rganilayotgan hodisaning barcha tomonlarini qamrab 

olib  bo‘lmaydi.  Shuning uchun ham ilmiy izlanish davomida yangi 

muammolar  vujudga  kelishi  mumkin  bo‘lib,  u  mavjud  muammoni 

boshqacha talqin qilishni taqozo etadi.  

Ba’zi hollarda muammolarning yechimini uzoq vaqtgacha topib 

bo‘lmaydi. Masalan, rak kasalining sababini o‘rganish bilan bog‘liq 

muammo hozirgacha to‘la hal bo‘lmagan. 

Bu,  albatta,  ayrim  muammolar  butunlay  yechimiga  ega  emas, 

degan  fikrni  bildirmaydi,  balki  ularni  mavjud  metodlar,  vositalar 

yordamida  yechib  bo‘lmaslikni  ko‘rsatadi  xolos,  va  shu  tariqa 

yechishning  yangi  vositalarini  qidirib  topishga  undaydi.  Demak, 

muammo hal qilinmaguncha ilmiy izlanish davom etadi. 

Gipoteza (faraz) – bilimlarning mavjud bo‘lish va taraqqiy etish 

shakli. Muammoni hal etish jarayonida ma’lum bir gipotezalar ilgari 

suriladi va asoslanadi. Gipoteza (faraz) – o‘rganilayotgan hodisaning 

sabablari  va  xususiyatlarini  tushuntiruvchi  asosli  taxmin  tarzidagi 

bilim shaklidir. 

Hodisaning  sababi  haqidagi  fikr  dastlab,  odatda,  gipoteza 

shaklida  vujudga  keladi  va  shu  ma’noda  u  bilimlarning  mavjud 

bo‘lishining  umumiy  mantiqiy  shakllaridan  biri  hisoblanadi.  Chin, 

ishonchli  bilimlar  hosil  bo‘lgunga  qadar  qo‘yilgan  muammolar, 

masalalar 

haqidagi 

fikr-mulohazalar 

kuzatish, 

eksperiment 

natijalarini tahlil qilish va umumlashtirishga asoslangan bo‘lib, ular 

turli xil taxminlar, farazlar shaklida mavjud bo‘ladi. 

Gipotezani  qurish  o‘rganilayotgan  hodisani  tushuntiruvchi 

taxminiy  fikrlarni  ilgari  surishdan  iborat  bo‘ladi.  U  qayd  etilgan 

faktlar,  ular  uchun  xarakterli  bo‘lgan  qonuniyatlar  haqidagi 

---

454 

mulohazalar  yoki  mulohazalar  tizimi  tarzida  bo‘ladi.  Uni  ifoda 

qiluvchi asosiy gap mulohazalar sistemasini hosil qiluvchi element, 

deb  hisoblanadi.  Ana  shu  gap  (mulohaza)da,  odatda,  gipotezaning 

bosh  g‘oyasida  aks  etadi.  Muhokama  jarayoni  uning  negizida, 

atrofida  quriladi  va  ma’lum  bir  ishchi  gipotezalar  –  vaqtinchalik, 

mo‘ljalni  to‘g‘ri  olishga  yordam  beradigan  taxminlarning  ilgari 

surilishiga,  ular  yordamida  hodisaning  yanada  chuqurroq  tadqiq 

qilinishiga olib keladi. 

Gipotezalarni  ilgari  surishning  asosiy  mantiqiy  vositasi 

ehtimoliy  xulosa  chiqarish  hisoblanadi.  Shuningdek,  gipoteza  ba’zi 

hollarda  qat’iy  xulosa  chiqarish  shakllarida  ham  ilgari  surilishi 

mumkin. 

Gipotezada  ilgari  suriladigan  mulohaza  empirik  materiallarni 

tahlil  qilish,  qayta  ishlash, tartibga  keltirish, umumlashtirish,  talqin 

etish natijasida paydo bo‘ladi. Ana shuning uchun ham gipoteza – bu 

har qanday taxmin emas, balki o‘zining muayyan mantiqiy kuchiga 

ega mulohaza, ma’lum bir darajada asoslangan farazdir. 

Ilgari surilgan gipoteza, albatta, asoslanishi zarur. Bu bosqichda 

gipotezadan  ma’lum  bir  natijalar  keltirib  chiqariladi  va  ularning 

mavjud  faktlarga  (yoki  boshqa  ishonchli  bilimlarga)  muvofiqligi 

aniqlanadi. 

Gipoteza  rad  qilinishi  ham  mumkin.  Bu  gipotezadan  kelib 

chiqadigan natijalarning mavjud faktlarga nomuvofiqligini ko‘rsatish 

orqali amalga oshiriladi. 

Gipotezaning  natijalarini  topa  olmaslik,  bu  gipotezaning 

mavqeini  ancha  pasaytirsa-da,  lekin  uni  rad  eta  olmaydi. 

Gipotezaning chinligi undan kelib chiqadigan natijalarga zid bo‘lgan 

holatlar 

aniqlangandagina 

uzil-kesil 

rad 

etiladi. 

Masalan, 

Ptolomeyning yerning harakatlanmaydigan markaz ekanligi haqidagi 

gipotezasi  Kopernikning  geliotsentrik  nazariyasi  asoslanadigan 

faktlarga zid kelganidan keyin rad etildi. 

Shuni alohida ta’kidlash zarurki, o‘rganilayotgan hodisa haqida 

bir  vaqtning  o‘zida  bir  qancha  gipotezalar  ilgari  surilishi  mumkin. 

Gipoteza  tasdiqlanmaguncha  o‘zining  bilishdagi  ahamiyatini 

yo‘qotmaydi. Rad etilsa, o‘rniga boshqa gipoteza quriladi va bu hol 

to  gipotezalardan  birortasi  tasdiqlanmaguncha,  ya’ni  muammoning 

yechimi topilmaguncha davom etadi. 

---

455 

Ilgari  surilayotgan  gipotezalar  turli  xil  darajada  umumlashgan 

bo‘lishi  mumkin.  Ana  shunga  muvofiq  holda  umumiy  va  juz’iy 

gipotezalarni ajratish mumkin. 

Umumiy  gipoteza  deb  tabiat,  jamiyat,  bilish  hodisalarining 

qonuniyatlari haqida bildirilgan asosli taxminga aytiladi.  

Juz’iy  (xususiy)  gipoteza  ayrim  faktlar,  konkret  predmet  va 

hodisalarning kelib chiqishi, xususiyatlari haqidagi bildirilgan asosli 

taxminiy  fikrdan  iborat.  Arxeologik  qazishlarda  topilgan  predmet-

larning tabiati, qaysi davrlarga oid ekanligi haqidagi taxminlar juz’iy 

gipotezaga misol bo‘ladi. 

Mantiqda ishchi gipotezalar ham farq qilinadi. 

Ishchi  gipoteza  tadqiqotning  dastlabki  bosqichida  ilgari 

suriladigan  taxmin  bo‘lib,  o‘z  oldiga  o‘rganilayotgan  hodisaning 

sababini  aniqlashni  maqsad  qilib  qo‘ymaydi;  u  faqat  kuzatish  va 

eksperiment natijalarini tasvirlashga, tartibga solishga yordam beradi. 

Shunday qilib, gipoteza muammoning yechimini topish uchun 

xizmat  qiladigan  fikrlarning,  bilimlarning  mavjud  bo‘lish  va 

rivojlanish shaklidir. 

Nazariya  bilimlarning  mantiqiy  tizimi  sifatida.  Har  bir  fan 

sohasida turli  nazariyalar  mavjud bo‘ladi. “Nazariya” atamasi keng 

ma’noda  amaliyotdan farq qiluvchi aqliy faoliyat turini ifodalaydi. 

Tor  ma’noda  esa,  nazariya  ma’lum  bir  sohaga  oid  tasavvurlar, 

tushunchalar,  g‘oyalar,  gipotezalarni  tizimga  soladigan,  shu  sohani 

yaxlit  tarzda  anglashga  imkon  beradigan  bilim  shaklidir.  Nazariya 

ilmiy  bilishning  shakli  sifatida  empirik  va  nazariy  bosqichlarning 

birligini ifodalaydi. 

Empirik bosqichda ilmiy faktlar to‘planadi, o‘rganiladi, tizimga 

solinib,  turli  xil  jadvallar,  shakllar,  grafiklar  tuziladi;  muayyan  bir 

umumlashmalar,  xususan,  empirik  tushunchalar,  farazlar,  empirik 

qonunlar shakllanadi. 

Ilmiy  bilishning  keyingi  taraqqiyoti  empirik  bilish  bosqichida 

hosil  qilingan,  lekin  o‘zaro  aloqasi  hali  aniqlanmagan  bilimlar 

o‘rtasida munosabatlarni o‘rnatish, ularni umumlashtirish, shu asosda 

yangi fundamental tushunchalar, umumiy qonunlarni yaratish, ilmiy 

bashoratlar qilish bilan uzviy bog‘liq. 

Bilishning bu ikki bosqichi o‘rtasida zaruriy aloqadorlik mavjud. 

Nazariyani yaratish empirik bilish jarayonida hosil qilingan predmetning 

---

456 

ayrim tomonlari, xususiyatlarini aks ettiruvchi tushunchalar, qonunlar, 

farazlar o‘rtasida mantiqiy aloqalar o‘rnatishga, predmet haqida yaxlit 

tasavvur  hosil  qilish,  uning  mohiyatini  tushuntirishga  bo‘lgan  ehtiyoj 

bilan belgilanadi. 

Yuqoridagi  fikrlarga  asoslanib,  nazariyaga  quyidagicha  ta’rif 

berish  mumkin:  Nazariya  ma’lum  bir  predmet  sohasiga  oid 

tushunchalar, qonunlar, gipotezalar, g‘oyalarni sistemaga solib, u haqida 

yaxlit  tasavvur  hosil  qiladigan,  yangi  fundamental  umumlashmalar 

yaratishga  olib  keladigan,  shu  sohadagi  hodisalarni  tushuntirish, 

oldindan ko‘rish imkonini beradigan ishonchli bilimdan iborat. 

Har  bir  nazariya  o‘z  tushunchalari  va  ta’riflash  qoidalariga  ega. 

Bunga misol qilib ximiya fanidagi atom, molekula, ishqor kislota kabi 

tushunchalarni  olishimiz  mumkin.  Xuddi  shuningdek,  har  qanday 

nazariya  xulosalar  tarzidagi  o‘z  natijalariga  ega.  Demak,  ilmiy 

nazariyaning tarkibida uning har bir elementi o‘z o‘rniga ega. 

Muammoni  aniqlash  va  yechimini  asoslashda  savol-javobning 

o‘rni.Inson dunyoqarashini kengaytiruvchi va chuqurlashtiruvchi eng 

asosiy  vositalardan  biri  -  savol-javob  (dialog)dir.  Savol-javobni 

tashkil eta bilish insonda voqelikka mos (adekvat) tushunchalarning 

shakllanishiga, mulohazalarini to‘g‘ri qurishga va xulosa chiqarishga 

o‘rgatadi. 

Savol-javob,  dialog  erotematik  (grek.  yerotematikos  –  savol 

shaklida) mantiqda o‘rganiladi. Savol mantiqiy reallikning o‘ziga xos 

alohida  ko‘rinishidir.  Savol  berish  ya’ni    fikrni  to‘g‘ri  javobga 

yo‘naltirish  san’ati  -  tafakkurlash  madaniyatining  zaruriy  elementidir. 

Mantiqan to‘g‘ri savollarni qo‘ya bilish aqllilik, farosatlilikning muhim 

belgisidir. Savol nima?  Savol – keng ma’noda tafakkur shakli bo‘lib, 

uning yordamida qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun ma’lum turdagi 

bilimlarning  yetishmaslik  (tanqislik)  xolati  tilda  ifodalanadi.

1

  Inson 

bilimi  predmet  va  hodisalar  haqida  avvalgi  hosil  qilingan  mulo-

hazalardan  yangi,  ularni  to‘ldiradigan,  kengaytiradigan  mulohazalarni 

yaratishga qarab  taraqqiy etib boradi. Bu jarayon ma’lum bir savollarni 

qo‘yish va ularga javob qidirish tarzida sodir bo‘ladi. Savol so‘roq gap 

yordamida  ifoda  qilingani  uchun,  undagi  ma’lumot  yakunlanmagan 

bo‘ladi. Mulohaza va so‘roq gap bilishda turlicha vazifalarni bajaradi. 

                                                 

1

 

Федоров  Б.И.  Эротетическая  логика.  //Логика.  Учебник  для  бакалавров.  Под  ред.  А.И.Мигунова, 

И.Б.Микиртумова, Б.И.Федорова. - Москва: Проспект, 2015.С. 428-429. 

---

457 

Mulohazaning  vazifasi  predmet  haqidagi  mavjud  bilimlarni  qayd 

qilishdan  iborat  bo‘lsa,  savol  uning  yangi  xususiyatlari,  aloqalarini 

qidirib topishga, aniqlashga, o‘rganishga qaratilgan bo‘ladi. Savollar 

iltimos  yoki  talab  qilib  beriladi.  Demak,  savol  avvaldan  ma’lum 

bo‘lgan  axborot  –asosida  qo‘shimcha  axborot  olish  uchun  iltimos 

yoki  talabni  ifodalovchi  nutq  shaklidir.  Savolda  ma’lum  bir 

boshlang‘ich bilim mujassamlangan bo‘ladi, ya’ni savol berish uchun 

ma’lum bilimga ega bo‘lish talab qilinadi.  

Savol  va  javob  insonlarning  dialog  ko‘rinishidagi  muloqat 

shaklidir.  Uning  muhim  funksiyalaridan  biri  kommunikativlikdir. 

Axborotni  qidirish  vositasi  sifatida  ham  savolning  ahamiyati 

beqiyosdir.  Savol  bo‘lmasa  bilish  ham  bo‘lmaydi.  Lingvistikadan 

yaxshi  ma’lumki,  gapning  har  bir  bo‘lagiga  nisbatan  va  umuman 

gapning  o‘ziga  nisbatan  savol  berish mumkin.  Masalan, “Professor 

Azlarov  314-  auditoriyada  fizikadan  3-kurs  talabalariga  ma’ruza 

o‘qiydi.”  Ushbu gap bo‘yicha  9ta savol tuzish mumkin. Mantiqda 

savollarning  tasnifi  lingvistik  tasnifdan  farq  qiladi.  Savollarni  chin 

yoki  yolg‘on  deb  tasniflash  mumkin  emas.  Buning  uchun  ko‘proq 

o‘rinli-o‘rinsiz,  ma’noli-ma’nosiz,  to‘g‘ri-noto‘g‘ri,  to‘liq-to‘liqsiz 

kabi tasniflardan foydalaniladi. 

Mantiqda  savollar  har  xil  asoslarga  ko‘ra    bir  qancha  turlarga 

bo‘linadi: 

1. Oddiy va murakkab savollar. Tarkibida boshqa savol bo‘lmasa, 

oddiy savol, bo‘lsa – murakkab savol deb yuritiladi. Murakkab savollar 

o‘z navbatida qo‘shuvchi, ayiruvchi, shartli turlarga bo‘linadi. Masalan, 

Konsertda  G‘.YOqubov  bilan  O.Nazarbekov  ham  ishtirok  etdimi? 

Xatiga javob yozdingmi yoki yozmadingmi? Agar aytganingni qilsam, 

shartimga rozi bo‘lasanmi?  

2.  Aniqlovchi  va  to‘ldiruvchi  savollar.  Masalan,  “Sen  o‘qishni 

bilasanmi?”-  degan  savol  aniqlovchi,  “Sen  qaysi  qo‘shiqni 

kuylamoqchisan?”-degan savol to‘ldiruvchi savoldir. 

3. Mantiqan o‘rinli va mantiqan o‘rinsiz qo‘yilgan savollar. Bitta 

bo‘lsa  ham  to‘g‘ri  javob  bersa  bo‘ladigan  savol  mantiqan  o‘rinli 

savoldir. Be’maniligi tufayli javobsiz qolgan savol o‘rinsiz savoldir. 

4. Ilmiy va ilmiy bo‘lmagan savollar. Ilmiy savollarning remasida, 

ma’lum  bir  kontekstda  empirik  yoki  abstrakt  obyektlarning  sinfini 

---

458 

ifodalovchi,  hech  bo‘lmaganda  bitta  ilmiy  termin  bo‘ladi.  Ilmiy 

bo‘lmagan savollarda bunday termin bo‘lmaydi. 

Har  qanday  savolda  axborotni  aniqlashga  qaratilgan  element 

mavjud  bo‘lib  uni  tekshirish,  baholash  va  faollashtirish  kerak 

bo‘ladi.Savollarni bilib tanlash, tuzish va muayyan tartibda  berish orqali 

muammoni  xal  qilish  uchun  yordam  beruvchi  sharoitni  tug‘dirish  va 

yechimini tezroq aniqlashga imkoniyat yaratiladi 

Javob  –  qo‘yilgan  savolga  muvofiq  holda  avvalgi  bilimni 

aniqlashtiradigan, to‘ldiradigan yangi mulohazadan iborat. U savolning 

asosini  tashkil  etuvchi  bilimga  tayanilgan  holda  yangi  bilim  olishga 

imkon  beradi.  Javob  savolda  mavjud  bo‘lgan  noaniqlikni  kamaytirish 

uchun xizmat qiladi.Inson o‘zinig shaxsiy tajribisiga, olgan bilimlariga, 

dunyoqarashiga mos xolda savolga javob qidiradi. Ular yetarli bo‘lmasa, 

bilimning  konkret  sohalariga,  turli  manbalarga  murojaat  qiladi.  Ular 

javobni  qidirish  sohasi,  deb  ataladi.  Mantiqda  javobning  bir  qancha 

turlari ajratiladi: 

1.  Bevosita  (aynan  so‘ralgan  savolga  javob  berish)    va  bilvosita 

javoblar (so‘ralgan savolga taalluqli boshqa ma’lumotlarni qo‘shib javob 

berish). 

2.  To‘liq  (savolning  barcha  elementlari  haqida  ma’lumotlar 

berilgan  )va  to‘liqsiz  (savolning  ba’zi  elementlari  haqida  ma’lumotlar 

berilmagan)  javoblar. 

3. Chin (voqelikni adekvat aks ettirgan) va xato (voqelikni adekvat 

aks ettirmagan) javoblar. 

4.  Qisqa  (ha,  yo‘q,  bilmadim)  va  batafsil  (savolning  har  bir 

elementi takrorlanadigan) javoblar. 

5. Aniq (tushunchalar, so‘zlarning mazmuni va ma’nosi konkret va 

ravshan  bo‘lgan)  va  noaniq  (ikki  xil  ma’noli  tushunchalar,  so‘zlar 

ishlatilgan) javoblar.