Ызбекистон Республикаси Давлат соли= =ымитаси


Empirizm, ratsionalizm va epistemologiyaning uyg‘unligi



Download 4,95 Mb.
Pdf ko'rish
bet35/166
Sana15.01.2022
Hajmi4,95 Mb.
#366762
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   166
Bog'liq
Давронов-Фалсафа 2020

Empirizm, ratsionalizm va epistemologiyaning uyg‘unligi. 

 

Bilimning  asosiy,  haqiqiy,  aniq  mazmunini  ifodalashda  bir–



biridan  farq  qiluvchi,  sifat  jihatidan  o‘ziga  xos  xususiyatga  ega 

bo‘lgan  darajalariga  e’tibor  berish  kerak.  Ular  empirik  va  nazariy 

bilim darajalaridir. 

Bilimning  empirik  darajasi  asosan  tajriba  bilan  bog‘langan. 

Kuzatish  va  eksperimentlardan  asbob  orqali  olingan  ma’lumotlar 

empirik  bilim  asosi  bo‘lib,  u,  shu  asosda  vujudga  keladi  va 

rivojlanadi. Eksperimentlar fizika, biologiya, fiziologiya, psixologi-

ya, sotsiologiyada ham keng qo‘llanilmoqda. Nazariy bilim empirik 

darajadan farq qiladi, u nazariy tafakkur orqali vujudga keladi. Lekin 

shuni aytish kerakki, bu ikki bilim darajasi o‘zaro bog‘langan nazariy 

bilim  empirik  bilimlarni  umumlashtirish  asosida  vujudga  keladi. 

Ammo hamma vaqt nazariya bevosita tajribadan kelib chiqmay, balki 

boshlang‘ich  asos  sifatida  foydalanish  bilan  mavjud  tushuncha  va 

nazariyalar  asosida  kelib  chiqishi  mumkin.  Masalan,  nisbiylik 

nazariyasi Lobachevskiy va Riman geometriyasining sintezi sifatida 

kelib  chiqqan.  Bu  ayrim  nazariy  bilimlarga  nisbatan  misol  bo‘lishi 

mumkin. Lekin umuman nazariy bilimlarni oladigan bo‘lsak, albatta 

u empirik bilim darajasi bilan bevosita yoki bilvosita bog‘liqdir. 

Nazariy bilimlar tajriba ma’lumotiga nisbatan o‘zib ketishi mum-

kin.  Masalan,  nazariy  fizikada  antizarralar  haqidagi  fikr  tajriba  yo‘li 

bilan  emas,  balki  nazariy  hisoblashlar  orqali  topilgan.  Ba’zan 

kutilmaganda tajriba nazariyani isbotlashi yoki isbotlamasligi mumkin. 

Bu holda tajriba yangi nazariya uchun manba bo‘lib qoladi. Tajribaning 

qimmati ham mana shundadir – degan edi akademik S.I.Vavilov. 

Empirizm (yunon.empeiria – tajriba) hissiy tajribani bilishning 

asosiy  yoki  birdan  bir  manbai  deb  e’tirof  etuvchi  oqim.  Tajriba  va 




148 

hissiy  bilishning  ahamiyatini  barcha  bilish  jarayonlaridan  ustun 

qo‘yib,  aqliy  jihatlarga  e’tibor  bermaydi.  Ya’ni  ratsional  bilishdagi 

tushunchalar  nazariyalarning  roliga  salbiy  munosabatda  bo‘ladi. 

Empirizm  oqimi  XVII-XVIII  asrlarda  paydo  bo‘lgan.  Empirizmni 

F.Bekon, T.Gobbs, J.Lokk, J.Berkli, D.Yum kabi faylasuflar targ‘ib 

qilganlar. Ularning fikricha, tajriba inson sezgi organlariga predmet 

va hodisalar ta’sir etadi. Faqat shu doirada bilish namoyon bo‘ladi. 

Tajriba  sof  subyektiv  xarakterga  ega  bo‘lib,  har  qanday  odam  o‘z 

tajribasidan  chetga  chiqa  olmaydi,  deb  tushuntiradilar.  Demak,  bu 

ta’limotning  kamchiligi  shundaki,  insonning  ijodkorligiga  e’tibor 

bermaydi.  Hissiy  tajriba  bilishda  yagona  emas,  balki  bilish  nazariy 

tafakkurdan ham iboratdir. Hozirgi paytda empirizmning tarafdorlari 

pozivitizm,neopozivitizm  oqimlarida  ko‘rinadi,  ular  empirizmning 

davomchilaridir. 

Bilish muammosini tushuntirishda ratsionalizm oqimining ham 

o‘rni  bor.  Ratsionalizm  (lotincha  rationalis  –    aqllilik,vatio  –  aql) 

bilishning  asosiy  vositasi  bu  kishilarning  xulq-atvoridir  deb 

tushuntiradi.  Bilish  jarayonida  aqlni  hissiy  sezgi,  idrok,  tasavvur 

orqali  tushunish  mumkin.  Ya’ni  bilishda  sezgi,  idrok,  tasavvur 

ustuvordir. XVII-XVIII asrlarda yashab o‘tgan R.Dekart, B.Spinoza, 

G.Leybnitslar o‘rta asrlar sxolastikasiga qarshi chiqganlar. Ularning 

fikricha  haqiqiy  ilmiy  bilishga  aql  vositasidagina  erishiladi. 

Insonning  hissiyotlari  hamma  vaqt  ham  predmet  va  hodisalar 

to‘g‘risida to‘la ma’lumot bera olmaydi. Ratsionalizmning mohiyati 

falsafiy  kategoriyalar  orqali  ochib  beriladi.  Gnoseologiyada 

ratsionalizm  keng  va  tor  ma’nolarda  qo‘llaniladi.  Keng  ma’noda  u, 

irratsionalizmga  qarshi, tor ma’noda esa empirizm va sensualizmga 

qarshi deb qaraydi.  

So‘nggi yillarda falsafaga epistemologiya so‘zi ham kirib keldi. 

Aslida bu so‘z ham bilish nazariyasi sifatida qaraladi. Epistemologiya 

so‘zi yunon tilidan olingan bo‘lib episteme – bilim va logos –ta’limot 

demakdir. Falsafani bo‘limi hisoblanadi. Gnoseologiya singari bilish 

jarayonining  mazmun  va  mohiyati  bilishning  voqealikka  bo‘lgan 

munosabati,  bilish  jarayonining  umumiy  asoslarini,  uning  haqi-

qatliligi,  shart-sharoitlari  kabi  muammolarni  o‘rganadi.  Epistemo-

logiyaning asosiy muammolari: bilishning tuzilishi, turlari, qoidalari, 

o‘zgarishlari va rivojlanishi, ilmiy nazariy va amaliy faoliyatda uning 




149 

xosiyatliligi va hayotga joriy etish holatlari hisoblanadi. Antik dunyo 

davridayoq  shularga  e’tibor  qaratilgan.  Epistemologiya  bilish 

jarayonidagi  obyektiv  hisoblangan  narsa  va  hodisalar  to‘g‘risidagi 

bilimlarga ega bo‘lish yo‘llarini xarakterlab beradi. 

 


Download 4,95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   166




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish