Ызбекистон Республикаси Давлат соли= =ымитаси

Induktiv xulosa chiqarish 

 

Yakka mulohazalarni umumlashtirib xulosa chiqarish kundalik 

hayotda,  ilmiy  bilishda  ko‘p  qo‘llaniladi.  Inson  hayotiy  tajriba 

natijalarini,  kuzatishlarini  umumlashtirib,  aynan  shu  usul  asosida 

xulosa  chiqaradi.  Fikrning  yakkalikdan  umumiylikka  qarab 

harakatlanishini ifodalovchi bunday xulosa chiqarish turi  induksiya 

(lot.  “inductio”  –  yagona  asosga  keltirish)  deb  ataladi.  Induktiv 

xulosa  chiqarishda  kuzatish  va  tajriba  natijalari muhim  ahamiyatga 

ega. Induktiv xulosa chiqarish balvosita xulosa hisoblanadi. Induktiv 

xulosa chiqarish asoslari ikkita va undan ortiq mulohazalardan tashkil 

topgan  bo‘ladi.  Ular,  odatda,  yakka  predmet  yoki  predmetlar 

sinfining bir qismini ifoda qiladi. Xulosada esa, bir mantiqiy sinfga 

mansub  predmetlarning  barchasiga  nisbatan  umumiy  mulohaza 

tarzidagi fikr hosil qilinadi. 

Induktiv xulosa chiqarishda birorta belgining ma’lum bir sinfga 

mansub predmetlarda takrorlanishini kuzatish asosida, shu belgining 

mazkur  sinfga  tegishli  barcha  predmetlarga  xosligi  haqida  xulosa 

chiqariladi. 

Induktiv  xulosa  chiqarishning  tarkibi  xulosa  asoslari,  tekshi-

rilayotgan  belgi  va  xulosadan  iborat. Induktiv xulosa  chiqarishning 

ikkita turi mavjud: to‘liq va to‘liqsiz induksiya. 

To‘liq induksiyada birorta belgining ma’lum bir sinfga mansub 

har  bir  predmetga  xosligi  aniqlanib,  shu  belgining  berilgan  sinf 

predmetlari uchun umumiy ekanligi haqida xulosa chiqariladi. To‘liq 

induksiya  miqdori  cheklangan  va  aniq  bo‘lgan  (sanaladigan) 

predmetlar  sinfi  haqida  empirik  materiallarni  umumlashtirish  yo‘li 

bilan  xulosaviy  bilim  olishning  samarali  vositasi  bo‘lib,  uning 

xulosasi doimo aniq bo‘ladi. 

To‘liqsiz  induksiyada  birorta  belgining  bir  mantiqiy  sinfga 

tegishli  predmetlarning  bir  qismiga  (bir  nechtasiga)  xosligini  (yoki 

xos emasligi) aniqlash asosida shu belgining berilgan sinfga mansub 

barcha predmetlarga xosligi (xos emasligi) haqida xulosa chiqariladi. 

To‘liqsiz induksiyada fikrimiz,  xuddi to‘liq induksiyadagidek,  

harakat qiladi. Lekin unda, to‘liq induksiyadan farqli ravishda, xulosa 

kuzatish,  tajriba  davomida  qayd  etilmagan,  o‘rganilmagan 

predmetlarga  ham  tegishli  bo‘ladi.  To‘liqsiz  induksiya  bo‘yicha 

---

434 

xulosa  chiqarishda  asoslardan  xulosaning  mantiqan  kelib  chiqishi 

ko‘pincha kuchsiz bo‘ladi. Dastlabki kuzatish va tajriba natijalarini 

tanlab  olish  usuliga  ko‘ra  to‘liqsiz  induksiyaning  ikki  turi:  sanash 

orqali  (enumerativ  induksiya)  va  istisno  qilish  orqali  to‘liqsiz 

induksiya (eliminativ induksiya) ajratilishi mumkin. 

Sanash  orqali  to‘liqsiz  induksiya  yoki  ommabop  induksiyada 

(enumerativ induksiya) bir sinfga mansub predmetlar biror belgining 

takrorlanishini  kuzatish  asosida,  uning  shu  sinfga  kiruvchi  barcha 

predmetlarga 

xosligi 

haqida 

ehtimoliy 

xulosa 

chiqariladi. 

Insonlarning  ob-havoni  uzoq  yillar  davomida  kuzatishining  natijasi 

bo‘lgan fikrlar ham shunday xulasalarni ifodalaydi. 

Istisno  qilish  orqali  to‘liqsiz  induksiyada  tekshirilayotgan 

sinfning bir qismiga o‘rganilayotgan belgining xos yoki xos emasligi 

aniqlanib,  xos  bo‘lmaganlarini  chiqarib  tashlab,  xulosa  qilinadi. 

Masalan,    o‘rmondagi  daraxtlarning  bir  qismi  tekshirilib,  kasal 

bo‘lganlari  aniqlanadi.  Shu  ma’lumotgaga  asoslanib,  o‘rmondagi 

daraxtlarning  qancha  qismi  kasallanganligi  haqida  tahminiy  xulosa 

chiqariladi.  To‘lqsiz  induksiyaning  yana  bir  turi  statistik 

umumlashtirishdir. 

Statistik  umumlashtirish  ommaviy  tusga  ega,  keng  ko‘lamda 

sodir  bo‘ladigan  hodisalarni  o‘rganishda  qo‘llaniladi.  Iqtisodiy 

rivojlanish ko‘rsatkichlarini o‘rganish, aholining tug‘ilishi va o‘lish 

haqidagi  ma’lumotlarni  to‘plash,  tahlil  qilish  va  shu  kabi  hollarda 

statistik  umumlashtirishdan  foydalaniladi.  Masalan,  “Andijon 

viloyatining aholi zich joylashgan Oltinko‘l tumanida 7 ta kasb-hunar 

kolleji bor, ularni bu yil turli mutaxassisliklar bo‘yicha 2 ming 300 

nafar  bitiruvchi  tamomlaydi.  Tuman  hududida  714  ta  xo‘jalik 

yurituvchi subyekt, jumladan, sanoatda – 371 ta subyekt, qurilishda – 

167 ta subyekt, savdo va xizmat ko‘rsatish sohasida – 156 ta subyekt 

va boshqa tashkilotlar faoliyat ko‘rsatadi.Tumandagi har bir xo‘jalik 

subyektiga  o‘rtacha  3  nafar  bitiruvchi  to‘g‘ri  keladi,”

1

  –  deb 

chiqarilgan xulosa statistik umumlashtirishning natijasidir. 

Ilmiy induksiya  

Ilmiy 

induksiyada 

bir 

sinfga 

mansub 

predmetlarda 

takrorlanuvchi  belgining  mavjudlik  sababi  o‘rganiladi.  To‘liqsiz 

                                                 

1

 Mirziyoyev SH.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik 

qoidasi bо‘lishi kerak. 

---

435 

induksiyaning bu turi hodisalarning sababini aniqlash va ularni ifoda 

etuvchi qonunlarni ochishga  qaratilgani uchun ham ilmiy induksiya 

deb ataladi. 

Sababiy  aloqadorlikni  aniqlash  ilmiy  induktiv  xulosa 

chiqarishda muhim ahamiyatga ega. Sababiy aloqadorlikni aniqlash 

va o‘rganishda quyidagilarga e’tibor beri zarur: 

- Ikki hodisa o‘rtasidagi zaruriy aloqadorlik muayyan sharoitda 

ularning  biridan  (sabab)  ikkinchisini  (oqibatni)  keltirib  chiqaradi. 

Sabab-hodisaning  yo‘qligi oqibat-hodisaning ham yuzaga  chiqmas-

ligini bildiradi.  

- Sabab-oqibat munosabatlari umumiy xarakterga ega, olamdagi 

hech bir hodisa sababsiz mavjud bo‘lmaydi. 

- Sabab va oqibat vaqtda ketma-ket keladi. Lekin, oldinma-ketin 

kelgan  hodisalarning  hammasi  ham  sababiy  aloqadorlikda  bo‘la-

vermaydi.  

- Sabab-oqibat  munosabatlari  bir  ma’noli  bo‘lib,  muayyan 

sabab o‘ziga muvofiq keladigan muayyan oqibatni keltirib chiqaradi.  

Sababiy aloqadorlik murakkab strukturaga ega. Xususan, sabab-

hodisa  turli  xil  sharoitlarda  turli  oqibatlarni  keltirib  chiqarishi  yoki 

aksincha, bir oqibat turli sharoitlarda har xil sabablar ta’sirida paydo 

bo‘lishi mumkin. 

Sababiy  aloqadorlikni  aniqlashning  bir  qancha  metodlari 

mavjud bo‘lib, ular  ilmiy induksiya metodlari deb yuritiladi. Bularga 

o‘xshashlik,  tafovut,  yo‘ldosh  o‘zgarishlar  va  qoldiqlar  metodlari 

kiradi. Ularning har birini alohida ko‘rib chiqamiz. 

Yagona  o‘xshashlik  metodi.  Unda  o‘rganilayotgan  hodisaning 

sababi  haqidagi  xulosa  shu  hodisaning  kuzatilayotgan  tomonlarini 

solishtirish,  ularning  o‘xshash  tomonini  aniqlash  asosida  hosil 

qilinadi.  Bu  metoddan foydalanib  xulosa  chiqarilganda,  hodisaning 

kuzatilayotgan hollari uchun faqat bitta holatgina umumiy bo‘lsa, ana 

shu holat mazkur hodisaning sababi deb olinadi.Yagona o‘xshashlik 

metodining formulasi: 

 

1.ABS __________ a 

2. ADE__________ a 

3. AGF__________ a 

______________________ 

---

436 

Demak, A holat ma’lum darajada a hodisaning sababidir. 

Yagona  tafovut  metodi.Bu  metod  faqat  ikki  holatda,  ya’ni 

hodisaning vujudga kelgan va kelmagan hollarini taqqoslash asosida 

hodisaning  sababini  aniqlash  usuli  bo‘lib,  unda  mavjud  hollar  bir-

biridan faqat bitta holati bilan farq qiladi. Shuning uchun ham mazkur 

holat  kuzatilayotgan  hodisaning sababi bo‘lsa  kerak, deb  taxminiy 

xulosa hosil qilinadi.  

 

AVS________a 

BC  ________a emas._____________________________ 

Demak, A holat a hodisaning sababi bo‘lishi mumkin. 

Yo‘ldosh o‘zgarishlar metodi. 

 

Yo‘ldosh  o‘zgarishlar  metodiga  muvofiq,  bir  holatning 

o‘zgarishi  hodisaning  o‘zgarishiga  ham  olib  kelsa,  shu  holat 

kuzatilayotgan hodisa o‘zgarishining sababidir. 

 

1.AVS--------a 

2.A

1

VS---------a 

3.A

2

VS---------a 

..... 

N. A

n

BC-------a

n 

_______________________________ 

Ehtimol,  A  holatning  o‘zgarishi  unga  mos  holda  a  ning 

o‘zgarishiga sababchidir. 

Qoldiqlar metodi. Bu metod tatbiq etiladigan obyekt murakkab 

hodisadan iborat bo‘lib, bittasidan boshqa qismlarining sabablari aniq 

bo‘lganda, ana shu qolgan qismni vujudga keltiruvchi sababni topish 

maqsadida qo‘llaniladi. 

 

ABC________abc 

B___________b 

C___________c 

____________________________ 

Demak, a ning sababi A bo‘lishi mumkin. 

Qoldiqlar  metodiga  ko‘ra,  agar  o‘rganilayotgan  murakkab 

hodisani  tashkil  etuvchi  hodisaning  (yoki  hodisa  qismining)  bitta 

---

437 

holatdan boshqa holatlar bilan aloqasi zaruriy tavsifga ega bo‘lmasa, 

ana  shu  qoldiq  holat  mazkur  hodisaning  (hodisa  qismining)  sababi 

bo‘lishi mumkin. 

Ilmiy induksiyaning boshqa metodlari singari qoldiqlar metodi 

ham ehtimoliy bilim olish vositasi hisoblanadi.  

Analogiya  –  (grek.  –  moslik,  o‘xshashlik)  bavosita  xulosa 

chiqarishning bir turidir. Deduktiv xulosa chiqarishda fikr umumiy-

likdan  juz’iylikka  qarab,  induksiyada  juz’iylikdan  umumiylikka 

qarab  harakatlansa,  analogiyada  bir  juz’iy  holatdan  boshqa  juz’iy 

holatga qarab harakatlanadi. 

Analogiyada  predmetlarning  o‘xshash  xossalariga  asoslanib 

xulosa chiqariladi. Tabiat va jamiyatda obyektiv turli-tumanlik bilan 

bir qatorda, obyektiv o‘xshashlik ham mavjud. Ular inson ongida o‘z 

ifodasini topadi.  Obyektiv  reallikning turli sohalariga oid qonun va 

qoidalar  tuzilishi  jihatidan  o‘xshash  bo‘lsa,  ular  aks  ettirgan 

voqelikdagi turli narsa va hodisalar ham  ma’lum ma’noda o‘xshash 

bo‘ladi. 

Analogiya  vositasida  bir  predmetdan  (modeldan)  boshqa 

predmetga (prototipga) axborot o‘tkaziladi. Xulosa asoslari modelga, 

xulosa  prototipga  taalluqli  bo‘ladi.  Masalan,  Imom  G‘azzoliy 

“Kimiyoi  saodat”  asarida  dil(ko‘ngil)ni  badan  mamlakatining 

podshohi, aqlni esa uning vaziriga qiyoslab,  “podshoh - Dil vazir -

Aqlning  maslahati  birla  ish  qilsa,  shahvat  va  g‘azabni  vazir  Aqlga 

bo‘ysundirsa,  badan  mamlakati  (inson)  saodatga  erishadi.  Agar  Dil  

vazir  Aqlni  shahvat  va  g‘azab  ilgida  asir  qilsa,  badan  mamlakati 

vayron  bo‘lib,  podshoh  Dil  ham  asir  bo‘lib,  badbaxt  va  halok 

bo‘lg‘usidir”

1

-  deb  yozadi.    Analogiya  bo‘yicha  xulosa  chiqarish 

boshqa  xulosa  chiqarishlar  kabi  asos,  xulosa  va  asos  bilan  hamda 

xulosa  o‘rtasidagi  mantiqiy  aloqadan  iboratdir.  Uning  xulosasi 

ehtimoliy  shaklda  bo‘lib,  keyingi  tekshirishlarni  talab  qiladi.  Aniq 

asoslardan ba’zan aniq, ba’zan ehtimoliy xulosa chiqadi. 

Analogiya  o‘zining  obyektiv  asosiga  ega.  Bular  predmetlar, 

ularning  xossalari  o‘rtasidagi  aloqa  va  munosabatlardir.  Modeldan 

prototipga o‘tkazilayotgan axborotning tabiatiga ko‘ra analogiyaning 

                                                 

1

 

Abu Homid G‘azzoliy  Kimiyoi saodat. T.: «Adolat», 2005. -37-b. 

 

---

438 

ikki  turi  farqlanadi:  xususiyatlar  analogiyasi  va  munosabatlar 

analogiyasi. 

Xususiyatlar analogiyasida ikki yakka predmet yoki bir turdagi 

ikki predmetlar sinfi o‘xshash belgilariga ko‘ra o‘zaro taqqoslanadi. 

O‘xshash  belgilarga  asoslanib,  birida  mavjud  bo‘lgan  belgining 

boshqasida ham bo‘lishi mumkinligi haqida xulosa chiqariladi.  

O‘xshatilayotgan predmetlarni A va V harflari bilan, belgilarni 

a, v, s harflari bilan ifoda qilsak, xususiyatlar analogiyasini quyidagi 

formula orqali ifodalash mumkin: 

 

S

1

  - P

1,  

R

2, 

R

3, 

R

4, 

  belgilarga ega. 

S

2

  - P

1,  

R

2, 

R

3, 

belgilarga ega. 

____________________________ 

Demak, S

2

  - R

4   

belgisiga ega. 

Misol:  

Oiladagi  kelishmovchiliklar  mehrni  yo‘qotadi,  oila  a’zolarini 

beobro‘ qiladi, ro‘zg‘orni bebaraka qiladi, bolalar tarbiyasiga e’tibor 

kamayadi.  

Bu  oila  a’zolari  bir-biri  bilan  doimo  janjallashadi.  Ular  bir-

biriga mehrsiz, maxallada obro‘yi yo‘q, ro‘zg‘ori bebaraka. 

Demak, ular bolalar tarbiyasiga e’tiborsiz. 

Analogiya bo‘yicha chiqariladigan xulosaning aniqlik darajasini 

oshirish  uchun,  ya’ni  xulosaning  chin  bo‘lish  ehtimolini  oshirish 

uchun  ma’lum  shartlarga  rioya  qilish  zarur.  Bular  quyidagilardan 

iborat: 

1. Taqqoslanayotgan predmetlarning  o‘xshash belgilari imkoni 

boricha  ko‘proq  aniqlanishi  lozim.  Shunda  xulosaning  chinlik 

darajasi, chin xulosa chiqarish imkoni ortadi. 

2. Taqqoslanayotgan  predmetlarning  o‘xshash  belgilari  pred-

metlar  uchun  muhim  belgilar  bo‘lishi  kerak.  Shunda  xulosa  chin 

fikrga yaqinlashadi. 

3. Taqqoslanayotgan  predmetlarning  ko‘chirilayotgan  belgisi 

bilan  boshqa  belgilari  zaruriy  aloqada  bo‘lishi  kerak.  Shunda 

xulosaning ishonarli, aniq bo‘lish shartlari bajarilgan bo‘ladi. 

4. Taqqoslanayotgan  predmetlarning  ko‘chirilayotgan  belgisi 

bilan o‘xshash belgilari bir turda bo‘lishi kerak. 

---

439 

5. Taqqoslanayotgan  predmetlarning  farq  qiluvchi  belgilari 

miqdori kam bo‘lishi va bu belgilar zaruriy, muhim bo‘lmasligi shart. 

Agar predmetlar muhim, zaruriy belgilari bilan bir-biridan farq qilsa, 

analogiyaning xulosasi xato bo‘ladi. 

Yuqoridagi  qoidalarning  buzilishi  analogiya  usuli  orqali 

chiqarilgan xulosaning xato bo‘lishiga sabab bo‘ladi.