Ызбекистон республикаси адлия вазирлиги

Унумдорликнинг пасайиш қонуни. 
Бозор хўжалиги таҳлилини 
давом эттириш билан бирга, унумдорликнинг пасайиши қонунини 
кўриб чиқиш зарур бўлади. Бу қонун чиқарилаѐтган маҳсулотнинг 

---

ўсиш билан уни ишлаб чиқариш харажатлари турларидан бири миқ-
дорининг ўсиши ўртасидаги (харажатларнинг бошқа турлари илга-
риги даражада сақлаб қолинган ҳолда) алоқани кўрсатади.
Қуйидаги мисолни кўриб чиқайлик. Буғдой етиштириладиган ер 
участкаси мавжуд. Биринчи йил ўғит ишлатилмаганлиги учун олин-
ган ҳосил 500 центнерни ташкил қилди. Иккинчи йилдан бошлаб, 
ерга изчил тарзда кимѐвий ўғит ортиқроқ миқдорда солиниб борилди. 
Барча бошқа омиллар (ер участкасининг ҳажми, фойдаланилган 
техника ва иш кучи сони ва ҳоказолар) ўзгармай қолаверади. Маҳсу-
лотнинг ўсиб боришини 2-жадвалдан кўриш мумкин: 
2-жадвал 
Солинган ўғит 
миқдори 
Олинган 
маҳсулот 
миқдори 
(центнер) 
Қўшимча ўғит 
бирлигини солишдан 
олинган маҳсулотнинг 
ўсиши (центнер) 
0 
1 
2 
3 
4 
5 
500 
550 
620 
720 
790 
830 
- 
50 
70 
100 
70 
40 
2-жадвал учинчи устунининг маълумотлари ўзгартириладиган 
ишлаб чиқариш омили (ўғит) бирлигининг унумдорлигини кўрса-
тади. 
Конъюктурадаги арзимас ўзгаришларга ҳам мувофиқлашув, 
мослашув қобилиятини йўқотади. 
Монополист мукаммал рақобатчини бир қатор манфаатдорлик-
лардан маҳрум қилади. Ишлаб чиқариш омиллари ва натижаларига 
қараб, нархларни тартибга солиб туриш имконияти монополистни 
муайян даражада бозор ва рақобатга қарамасликдан халос этади. 
Модомики, у фойдани максималлаштириш муаммоларини нархларни 
ошириш йўли билан ҳал қилар экан, унда харажатларни камайтириш, 
фан-техника тараққиѐти ютуқларини жорий этиш, ишлаб чиқаришни 
ташкиллаштиришни яхшилашга ҳожат қолмайди. 
Бозорни монополлаштириш келтирадиган яна бир офат моно-
полиялар ўртасидаги шафқатсиз рақобат курашидир. Мижозлар учун 
иккита кичик сартарошхона қурилгани бир гапу, катта-катта кон-
цернларнинг курашга кириб кетиши бошқа гап. Нархларни тартибга 

---

солиб туриш имконияти рақобат курашида ғоят кучли қурол, лекин у 
икки томонлама ўткирдир. Шу боисдан, монополиялар ўртасидаги 
ҳаддан ортиқ рақобат унинг иштирокчиларига ҳам, бутун иқтисо-
диѐтга ҳам хонавайронлик келтириши турган гап.