Ызбекистон республикаси адлия вазирлиги

3-§. Халқаро хўжалик алоқалар шакллари 
Жаҳон хўжалиги мураккаб, динамик тарздаги, кўпгина ҳолда, 
зиддиятли тизимдан иборат. Шиддат билан ривожланаѐтган фан-
техника тараққиѐти, миллий иқтисодиѐтдаги таркибий силжишлар, 
хўжалик ҳаѐтининг давлат томонидан тартибга солиниши шакл ва 
услубларининг эволюцияси халқаро иқтисодий муносабатларнинг 
қиѐфасини ўзгартириб юборди. Хўжалик ҳаѐтининг байналмиллашу-
ви такрор ишлаб чиқариш жараѐнининг муҳим шартига айланиб 
қолмоқда. Бунда халқаро алоқаларнинг фақат миқдор жиҳатдангина 
ўсиши юз бериб қолмай, мамлакатлар ўртасидаги иқтисодий муноса-
батларнинг янги шакллари ҳам пайдо бўлади. Халқаро хўжалик 
алоқаларининг асосий шакллари қуйидагилардан иборат: 
– товар ва хизматларнинг халқаро савдоси; 
– капитал ва чет эл инвестицияларининг ҳаракати; 
– иш кучининг миграцияси; 
– мамлакатлараро ишлаб чиқариш кооперацияси; 
– фан ва техника соҳасидаги айирбошлаш; 
– халқаро валюта-кредит муносабатлари. 
Жаҳонаро хўжалик алоқалари айрим олди-соттилардан мол 
етказиб беришлар ишлаб чиқариш кооперацияси доирасида амалга 
ошадиган жараѐндан узоқ муддатли, йирик кўламли савдодаги иқти-
содий ҳамкорликкача ўсиб ўтди. Ташқи савдо халқаро иқтисодий 
муносабатларнинг муҳим таркибий қисмидир. Охирги ўн йилликлар 

---

учун жаҳон ишлаб чиқаришининг ривожланишига нисбатан жаҳон 
савдосининг тезроқ ўсганлиги кўзга ташланади. 
Экспортдан фарқли ўлароқ, импорт чет эллик шерикдан товар-
лар (ишлар, хизматлар)ни сотиб олиб, уларни мамлакатга киритишни 
англатади. Аслини олганда хизматлар тўғри маънода четдан киритил-
майди. Хизматлар импорти дейилганда, ушбу мамлакат истеъмолчи-
ларига чет эллик фирмалар ва хусусий шахслар томонидан хизматлар 
кўрсатилиши тушунилади. 
Товарлар экспорти ва импорти суммаси ташқи савдо оборотини 
ѐки ташқи савдо товар оборотини беради. Мамлакат ташқи савдосини 
характерловчи бошқа кўрсаткичлар ҳам мавжуд:
– экспорт квотаси экспорт қийматининг ялпи миллий маҳсулот 
қийматига нисбати;
– импорт квотаси импорт қийматининг ЯММ қийматига нис-
бати;
– жон бошига ҳисоблангандаги экспорт ҳажми ва импорт ҳажми. 
Бу кўрсаткичлар маълум ҳолда мамлакатнинг халқаро хўжалик 
алоқаларига қўшилиши даражасини ѐки айтилганидек, иқтисодиѐт-
нинг «очиқлик даражаси»ни акс эттиради. 
Ишлаб чиқарилаѐтган маҳсулот номенклатурасининг тез ўсиб 
бориши билан бир вақтда, ҳозирги замон ишлаб чиқаришининг йирик 
кўламлари, фан-техника ишланмаларини реализация қилиш, алоҳида 
товарларни чиқариш технологияларини яратиш билан боғлиқ хара-
жатларнинг мавжудлиги-буларнинг ҳаммаси макроиқтисодиѐтнинг 
муваффақиятли ривожланишини, миллий доирадаги такрор ишлаб 
чиқариш алоқалари билан чекланишни инкор этади. Ўртача ҳудуд ва 
аҳолиси оз, кам сиғимли ички бозорга эга ҳамда табиий ресурслари 
унчалик серобмас мамлакатлар ташқи ишлаб чиқариш алоқаларига 
кўпроқ боғлиқ бўлади. Уларнинг ўзларига зарур бўлган барча 
товарларни ишлаб чиқаришни ташкил қила олишига имкониятлари 
чеклангандир. Шунинг учун, бундай жойларда нисбатан чекланган 
тармоқлардан иборат ишлаб чиқариш таркиби шаклланади. Масалан, 
Голландия, Норвегия, Бельгияда ЯММдаги экспортнинг улуши 1/2 
дан кўп. Истеъмол қилинадиган маҳсулотнинг тахминан шунча қис-
ми импорт қилинади. Аммо, амалиѐт шуни кўрсатадики, катта сиғим-
ли ички бозор ва комплекс хом ашѐ базасига эга бўлган тараққий 
этган мамлакатлар учун ҳам кўпгина иқтисодий муаммоларни 
муваффақиятли ҳал этиш фақат халқаро иқтисодий муносабатларда 

---

қатнашиш орқалигина рўй бериши мумкин. Борган сари кўпроқ миқ-
дордаги маҳсулотларни чиқариш ва ҳатто лойиҳалаш электрон техни-
ка ѐрдами билан автоматик равишда амалга ошириб борилмоқда. 
Янги конструкция материаллари (масалан, синтектик газламалар, 
пластик массалар, металл қоришмалари) аввалдан белгиланган 
хусусиятларга эга маҳсулотлар яратилмоқда. Иқтисодиѐтнинг ҳамма 
тармоқларида аста-секин технология такомиллаштирилмоқда. 
ФТТ халқаро иқтисодий муносабатларнинг, жумладан, ташқи 
савдонинг асосий ҳаракатлантирувчи кучларидан биридир. Унинг 
таъсири остида халқаро савдо таркибида муҳим ўзгаришлар рўй 
берди. 
Халқаро товар айирбошлашда хом ашѐ товарлари улушининг 
камайиши ва саноат маҳсулоти улушининг кўпайиши жараѐни рўй 
бермоқда. Табиий ресурслар, арзон иш кучи ва қулай жуғрофий 
жойлашишлар билан боғлиқ аввалги нисбий афзалликларнинг силжи-
ши аниқ кўриниб турибди. Эндиликда ишлаб чиқарилаѐтган маҳсу-
лотларнинг сифати ва техник даражаси халқаро ихтисослашишда ҳал 
қилувчи мезон бўлиб қолмоқда. Кейинги ўн йилликларда товар 
айирбошлашнинг учдан бир қисмидан ортиқроғи юқори технология-
ли маҳсулотларга тўғри келмоқда. 
Товар оқимлари йўналишларига келганда, XX асрнинг 50-йил-
лари бошларидан ҳозирги кунга қадар бўлган вақт учун ривожланган 
мамлакатларнинг бир-бири билан ўзаро савдосининг ўсганлиги 
характерлидир. 90-йиллар бошига келиб, Шарқий Европа мамлакат-
лари ва собиқ иттифоқ территориясида бунѐдга келган давлатлар 
борган сари жаҳон бозорига фаол равишда чиқа бошлади. Лекин 
иқтисодий инқироз, ташқи бозорда ишлаш тажрибасининг йўқлиги 
ва маҳсулотлар сифатининг пастлиги халқаро савдода улар улуши-
нинг ўсишига тўсқинлик қилмоқда. У жаҳон товар айирбошлашининг 
тахминан ўндан бир фоизини ташкил этади.
59
Халқаро айирбошлаш борган сари товарда буюмлашган шакл-
лардан номоддий шаклларга ўта бошлади, яъни фан-техника ютуқ-
лари, ишлаб чиқариш ва бошқариш тажрибалари, маълумот ва бошқа 
тадбиркорлик хизматларини айирбошлашнинг ўсиши юз бермоқда. 
Халқаро муносабатлар ижтимоий хизмат кўрсатиш маориф, соғ-
лиқни сақлаш, маданият ва санъат соҳаларида кенг тарқалди. 
59
Тенденция мирового экономического развития. - М., 1991 . -С.64. 

---

ЮНКТАД маълумотларига кўра, хизматлар жаҳон ЯММининг 
46%ини ташкил этади. 
Халқаро савдога ижтимоий хизматлар бўйича энг кўп улушни 
туризм қўшади. Халқаро туризмнинг уч асосий хили фарқланади: 
рекреацион, яъни чет элга дам олиш ва даволаниш учун бориш; 
илмий ѐки иш юзасидан бориш. Халқаро туризм сафарларнинг учдан 
икки қисмига тўғри келади. Илмий туризмда конгресс, симпозиум ва 
халқаро учрашувларда қатнашиш етакчи ўрин тутади. Иш юзасидан 
бўладиган туризмга келганда, у энг ҳаракатчан ва даромадли 
эканлигини таъкидлаш керак. 
Ишлаб чиқариш омилларининг ҳаракатчанлиги ошишини жаҳо-
наро хўжалик алоқаларининг ўсиш сабабларидан бири, деб ҳисоблаш 
мумкин. Чунки бундай ҳолатда капитал миллий чегаралардан ўтиб 
кетади, иш кучининг миграцияси кучаяди, ишлаб чиқариш коопера-
цияси мураккаблашади, маълумотлар айирбошлаш тезлиги ўсади. 
Натижада халқаро меҳнат тақсимотида чуқур силжишлар юз беради. 
Иқтисодий ҳаѐтнинг байналмилаллашуви муносабати билан 
мамлакатлар ўртасида нафақат товарларнинг ҳаракати, балки капитал 
халқаро ҳаракати ҳам кучаяди. Тадбиркорлик ва қарз (ссуда) тарзи-
даги капиталлар экспорти фарқ қилинади. Тадбиркорлик капиталини 
чиқариш бевосита капитал қўйишлар ва портфель инвестициялари 
шаклида амалга оширилади. Ажнабий бевосита инвестициялар тад-
биркорлик капиталини экспорт қилишнинг асосий шаклидир. Бевоси-
та инвестициялар дейилганда, филиаллар, қиз компаниялар (йирик 
компанияга қарашли иккиламчи компаниялар) ва қўшма корхоналар 
тузиш мақсадида чет элларда узоқ муддатли капитал сарфларини 
амалга ошириш тушунилади. Тадбиркорлик капитали чет эл корхона-
ларига солинадиган ўзига хос капитал сарфларидир. У инвестор 
томонидан қилинадиган сарфларни, самарали назорат ўрнатилишини 
таъминлайди. Капитал қўйишларнинг бундай шакли инвесторга чет 
элда жойлашган корхоналар мулкини тасарруф этиш ва улар фао-
лиятини бошқариш имконини беради. 
Четга капитал чиқариш асосида янги компания тури – халқаро 
корпорациялар юзага келди. Бундай фирмалар жаҳоннинг турли 
мамлакатларида ўз корхоналарига эга. Жаҳон хўжалигида икки хил 
халқаро компания иш олиб боради. Ўз фаолияти соҳаси бўйича:
1) капитал мулкдорлари таркиби бўйича ва кўп хилли (КХК), 
кўп миллатли корпорациялар (КМК);

---

2) капитали бир миллатга мансуб, лекин ўзининг операциялари 
хусусиятларига кўра, халқаро характердаги трансмиллий корпораци-
лар (ТМК) мавжуд. 
Тадбиркорлик капитали ҳаракати уч хил жараѐндан ташкил 
топади:
1) чет элда янги капиталлар юзага келтириш; 
2) даромадларни қайта инвестициялаш; 
3) компанияларни ўзаро кредитлаштириш. 
Бевосита инвестициялар янги корхоналар қуришга ѐки аввалдан 
мавжуд бўлганларини сотиб олишга йўналтирилади. Инвесторларга 
ҳаракатдаги фирмаларни сотиб олиш, кўпинча, янгисини қуришдан 
қимматроққа тушади. Лекин биринчи йўл бегона мамлакатда тезроқ 
ўрнашиб олишга имкон беради. 
Чет эл портфель инвестициялари ҳам кенг тарқалган. Бундай 
инвестициялар чет эл фирмалари хўжалик фаолиятларини назорат 
этиш мақсадида эмас, балки даромад олиш учун чет эл облигация-
лари, чет эл корхоналари, акциялари ва бошқа қимматли қоғозларига 
капитал қўйилишини ифодалайди. Портфель инвестициялари кўла-
мининг ўсиши умумжаҳон молия бозорининг мавжуд бўлиш шароит-
ларида жуда фойдали олиб-сотарлик операцияларини ўтказиш имко-
нияти билан боғлиқ. Инвесторлар уларни турли мамлакатлар фирма 
ва ҳукуматларининг қимматли қоғозларига маблағлар қўйиш йўли 
билан бошқаришга, ҳатто барқарор даромад олишга эмас, балки 
қимматли қоғозларнинг бозор қиймати ўзгариши ва валюта 
курсларининг тебранишидан фойдаланиб, фойда чиқариб олишга 
интиладилар. 
Халқаро иқтисодий алоқалар соҳасида ссуда капиталининг 
ҳаракати халқаро кредит кўринишида бўлади. Халқаро кредит пул 
ѐки товар шаклидаги; муддатлилиги, қайтариб берилиши ва фоизнинг 
тўланиши шартлари асосида бир мамлакатдан қарз олувчи иккинчи 
мамлакатга бериладиган ссудадир. Халқаро қарз беришлар қисқа 
муддатли (бир йилгача), ўрта муддатли(1 йилдан 5 йилгача) ва узоқ 
муддатли (5 йилдан ортиқ) бўлади. Кейинги ўн йилликларда ссуда 
капиталининг экспорти ўсиш суръатлари ва мутлақ кўрсаткичлари 
бўйича тадбиркорлик капиталини чиқариш ва халқаро савдонинг 
ўсишидан кўра тезроқ кўпайди. Ссуда капиталларининг умумжаҳон 
бозори шаклланди. 

---

Ссуда капиталларининг жаҳон бозори турли мамлакатлар қарз 
берувчилари ва олувчиларининг кредит ресурсларига бўлган талаб ва 
таклифнинг йиғиндиси сифатида рўѐбга чиқади. У ўзининг функ-
ционал мақсади бўйича жаҳон миқѐсида молия маблағларининг йиғи-
лиши ва қайта тақсимланишининг усули ҳисобланади. Улкан миқ-
дордаги пул маблағларининг ссуда капиталига айланиши ва уларнинг 
бозор механизми орқали турли мамлакатлар ўртасида қайта тақсим-
ланиши жаҳон иқтисодиѐтида таркибий силжишларни тезлаштиради 
ва ишлаб чиқаришнинг байналмиллашув жараѐнини кучайтиради. 
Ссуда капиталларининг жаҳон бозори алоҳида ўзига хос институ-
ционал таркибга эга. Унинг асосини пировард қарз олувчи ва қарз 
берувчиларлар ўртасида воситачи сифатида қатнашувчи бозорнинг 
профессионал иштирокчилари ташкил этади. Унга халқаро ва 
трансмиллий банклар, молия компаниялари, фонд биржалари ва бош-
қа кредит-молия муассасалари киради. Улар давлат институтлари, 
хусусий фирмалар, банклар, суғурта компаниялари, пенсия фондари 
ва бошқалардан жаҳон молия бозорига тушадиган улкан пул 
жамғармаларини аккумуляция қилади. 
Халқаро корпорациялар турли мамлакатларнинг ҳукумат орган-
лари ва халқаро ташкилотлар жаҳон капитал бозорида қарз олувчи-
лар сифатида чиқадиган кредит-молия муассасаларининг асосий 
мижозлари ҳисобланади. 
Узоқ вақт давомида капитал экспорти фақатгина ривожланган 
индустриал мамлакатлар томонидангина олиб борилди. ХХ асрнинг 
50-йилларидан бошлаб АҚШ шу соҳада ҳукмронлигини эгаллаб 
олди: унга ривожланган мамлакатлар бевосита чет эл инвестициялари 
умумий ҳажмининг ярмидан кўпроғи тўғри келди. Иккинчи ўринда 
Буюк Британия турар эди. Бу икки илғор мамлакат, асосан, капитал 
импортери сифатида чиқувчи бошқа барча мамлакатлардан анча ўзиб 
кетган эди. 
XX асрнинг 80-йиллари иккинчи ярми-90-йилларининг биринчи 
ярмида капитал экспорт қилувчи мамлакатлар тутган ўрнида катта 
ўзгаришлар юз берди. Масалан, АҚШда капитал чиқаришнинг йил-
лик ҳажми нотекис ўзгарди ва 80-йиллар ўрталарида бу кўрсаткич-
нинг камайиши кузатилди. 1985-1990 йиллар ичида капитал экспорти 
ҳажмида Буюк Британия улуши ҳам анчагина қисқарди. Шу вақт 
ичида эса Япония, Германия ва Франциядан капитал чиқариш мунта-
зам ўса борди. 1990 йилга келиб асосий капитал экспорт қилувчилар 

---

учлиги қуйидагича бўлди: Япония – 48 млрд.долл., АҚШ – 36,4 
млрд.долл., Франция – 26,6 млрд.долл.
60
Агар ХХ асрнинг биринчи ярми учун капитал оқимининг анъ-
анавий йўналишини ривожланаѐтган давлатлар ташкил этган бўлса, 
кейинги ўн йилликлар ривожланган индустриал мамлакатлар капи-
талларининг ўзаро чирмашиб кетишининг кучайиши билан характер-
ланади. Ривожланган мамлакатларда бевосита чет эл инвестицияла-
рининг ўртача йиллик ўсиш суръатлари ЯММ ва товар экспортининг 
ўсиш суръатларидан юқори бўлди. Ҳозирги вақтда бу мамлакатларга 
бутун хусусий капитал экспортининг 3 4 қисмидан кўпроғи тўғри 
келади. Ривожланаѐтган давлатларнинг халқаро кредит ва инвести-
циялар ҳажмидаги улуши анчагина камайди. Бундай ҳолатни улар 
кўпчилигининг оғир иқтисодий ва молиявий аҳволи билан изоҳлаш 
мумкин. 
Четга капитал чиқариш йўналишларининг ўзгариши, аввало, 
ФТИ (фан сиғими, капитал сиғими, катта технологияларни жорий 
қилиш, хом ашѐ аҳамиятининг пасайиши, иш кучи малакасига талаб-
ларнинг ўсиши ва ҳ.к.) таъсири остида жаҳон иқтисодиѐтида юз бер-
ган таркибий силжишлар билан боғлиқ. Бундан ташқари, АҚШ ва 
бошқа айрим индустриал мамлакатлар давлат бюджети ва ўлчов 
баланси камомадини молиялаштириш учун чет эл кредитларига катта 
эҳтиѐж сезди. 
Ҳозирги вақтда бевосита чет эл инвестициялари улушининг 
кўпайиши капитал экспортининг муҳим белгиси бўлиб ҳисобланади. 
БЧИ оқимларининг кенгайиши ишлаб чиқариш байналмиллашуви-
нинг юксалиши, интеграция жараѐнларининг ривожланиши, транс-
миллий корпорацияларнинг ўсиши билан боғлиқ. Бундай капитал 
қўйишларга қизиқиш манбаи сифатида энг янги технологияларга 
эгалик қила олиш, ишлаб чиқаришни сотиш бозорларига яқинлаш-
тириш, протекционистик тўсиқларни айланиб ўтиш, солиқ тўловла-
рида тежамкор бўлиш кабилар майдонга чиқмоқда. 
Бевосита чет эл инвестицияларининг тез кўпайиши муносабати 
билан бу чет эл инвестициялари жараѐнда қатнашувчи мамлакатлар 
сони тобора ортиб бормоқда. Анъанавий халқаро инвесторлар (АҚШ, 
Япония ва Франция)га янгилари, жумладан, Жанубий Корея, 
Тайвань, Сингапур каби ривожланаѐтган мамлакатлар қўшилди. Яна 
шуни таъкидлаш керакки, агар ХХ асрнинг 70-йилларида айрим 
60
Российский экономический журнал. -1992, №10. -Стр.80. 

---

ривожланаѐтган мамлакатлар ўзларига ўхшаган давлатларга капитал 
чиқарган бўлса, ҳозирги вақтда у кўпроқ тараққий этган мамлакатлар 
сари оқиб бормоқда. 
Кўпгина ривожланган мамлакатларда капиталнинг чет элга 
«оқиши» ва четдан «оқиб келиши» баланслашуви яқинлашмоқда. 
Йирик капитал экспортерлари энг йирик импортерларга айланди. 
Ҳозирги вақтда Франция ва Буюк Британияда чет эл инвестициялари 
ҳисобига қайта ишлаш саноати бутун маҳсулотнинг 1 5, Италияда 1 4 
ва Германияда 1 3 атрофидаги қисми ишлаб чиқарилмоқда. Ўтмишда 
энг йирик капитал экспортерлари бўлган Буюк Британия ва АҚШ 
ҳозирги кунда унинг бош импортерлари сифатида чиқмоқда. 
Трансмиллий компаниялар, айниқса, ѐш давлатлар катта ин-
вестицияларни жойлаштирмоқда. Улар бозор иқтисодиѐтига ўтаѐтган 
давлатларда хусусийлаштиришда қатнашиб, бозор иқтисодиѐти 
ривожига ҳисса қўшмоқда. 
Ўтмишдан мерос қолган қолоқ ва бир ѐқлама иқтисодиѐтни 
ислоҳ қилиш ҳамда тез ривожлантириш учун капитал маблағ зарур. 
Хорижий капиталдан фойдаланиш Ўзбекистон учун муҳим ўрин 
тутади. Хорижий капитални жалб этиш, қўшма корхоналар қуриш, 
чет элдан кредит олиш, асосан, замонавий техника ва технология 
асосида саноат ишлаб чиқаришини жиҳозлаш зарурияти ва шу асосда 
таркибий ўзгаришларни амалга ошириш замон талабидир. Республи-
камизда ҳозирги давр талабига жавоб берувчи корхоналар қурил-
моқда. Масалан, чет эл инвестициялари ѐрдамида Асака шаҳрида 
автомобиль заводи, Бухоро нефтни қайта ишлаш заводи, Кўкдумалоқ 
ва Мингбулоқ конлари ишга тушурилди. Чет эллик шериклар иш-
тирокида ўнлаб тўқимачилик ва ип-йигирув фабрикалари ва бошқа-
лар барпо этилди. 
Халқаро иқтисодий муносабатларнинг ривожланиши билан иш 
кучининг миграцияси катта аҳамият касб этмоқда. Сиѐсий, диний ва 
бошқа сабабларга кўра, жойидан кўчиш ҳаракатлари азалдан бор. 
Кишилик жамиятининг бутун тарихи давомида тузукроқ ҳаѐт кечи-
риш ва яхшироқ меҳнат шароитларини излаш мақсадида кишилар-
нинг кўчиб юриши юз бериб турган. Меҳнат миграциялари ѐки меҳ-
натни таклиф этишнинг фойдалироқ бўлган шароитларини қидириш 
мақсадида ихтиѐрий равишда бошқа мамлакатларга кўчиш иш кучи 
экспорти ва импортининг шакллари ҳисобланади. 

---

Бундай ҳаракатларнинг кўлами ва кўчувчиларнинг касбий 
таркиби ишлаб чиқаришнинг ривожланиш даражасига боғлиқдир. 
Аҳоли миграцияси тарихида рўй берган энг кўзга кўринарли ҳолатни 
Европани миллионлаб кишилар тарк этиб, ҳозирги Шимолий ва 
Жанубий Америка аҳолисининг юзага кела бошланганлигида кўриш 
мумкин. 
Европадан аҳоли кўчишининг биринчи тўлқини XYII аср охири 
- XIX аср бошларидаги саноат инқилобининг кўтарилиши билан 
юзага келди. АҚШ ва Канадага, Янги дунѐнинг бошқа мамлакат-
ларига, шунингдек Австралияга Европада даромадлари жуда паст 
бўлган саноат ишчилари кўчиб ўтдилар. Иккинчи оммавий кўчиш 
XIX асрнинг охири - XX асрнинг бошларида юз берди. Бу вақтда 
кўчувчилар таркибида хонавайрон бўлган деҳқонлар кўпчиликни 
ташкил этган эди. Миграция ҳаракатининг янги фазаси иккинчи жа-
ҳон урушидан сўнг бошланди. Бу вақтда, биринчидан, мигрантлар-
нинг касбий таркиби яна ўзгарди: улар сафида ақлий меҳнат соҳаси 
вакиллари, хизматчилар ва мутахассислар борган сари кўпроқ пайдо 
бўла бошлади. Иккинчидан, миграция оқимларининг йўналиши 
ўзгарди. Аср бошида ҳали иш кучини экспорт қилган Ғарбий Европа, 
эндиликда фаол равишда чет эллик ишчилар меҳнатидан фойдалан-
моқда. Асосий меҳнат ресурсларини етказиб берувчилар ривожла-
наѐтган мамлакатлар бўлиб қолди. 
АҚШ ва Канада ҳамон катта миқдордаги чет эл меҳнат ресурс-
лари учун тортилиш маркази бўлиб қолмоқда. Қўшма Штатларга 
фаол равишда юқори малакали фан-техника кадрлари, жумладан, 
Ғарбий Европа мамлакатларидан жалб қилинмоқда. Маълумки, Мил-
лий фанлар академияси аъзоларининг 25%и ва АҚШдаги Нобель му-
кофоти эгаларининг учдан бир қисми чет элликлардир. Иммигрант-
лар АҚШдаги барча иш кучининг 5%и атрофида мавжуд. 
Иккинчи жаҳон урушидан кейин Ғарбий Европа мамлакатлари 
катта ҳажмда чет эл меҳнат ресурсларини жалб эта бошлади. Бунда 
қатнашувчи мамлакатлар фуқаролари чекланмаган ҳолда бемалол 
кўчиб юриши мумкин бўлган Европа иқтисодий ҳамжамияти (ЕИҲ) 
катта роль ўйнамоқда. 
ЕҲМ давлатлари ҳамжамиятга кирмайдиган мамлакатлар иш 
кучидан кенг фойдаланади. 

---

ЕҲМга кирмаган мамлакатлардан иммигрантларнинг энг кўп 
улуши Франция ва Германияга тўғри келиб, улар бу мамлакатлар-
нинг иш кучи таркибида қарийиб 8 %ни ташкил этади. 
Яқин Шарқнинг нефть қазиб чиқарувчи мамлакатларида янги 
халқаро меҳнат бозори тез қарор топмоқда. Бу мамлакатлардан 
иммиграциянинг жадал бориши тўғрисида иш кучининг умумий 
миқдорида чет эллик иш кучининг салмоқли улуши мавжудлиги 
дарак беради. Масалан, бундай миқдор Бирлашган Араб Амирлик-
ларида 90 %, Катарда 80 %дан кўп, Қувайтда 70 % атрофида, Саудия 
Арабистони ва Бахрайнда 40% ни ташкил этади. Мазкур мамла-
катларда, асосан, қўшни араб мамлакатлари фуқаролари, Покистон, 
Ҳиндистон, Бангладеш ва Филлипиндан келганлар ишлашади. Чет 
элдан катта миқдорда меҳнат ресурсларининг жалб қиладиган мам-
лакатларга Австралия ва Жанубий Африка республикасини ҳам кири-
тиш мумкин. Даромади паст мамлакатлардан чиққан врачлар, муҳан-
дислар ва бошқа юқори малакали мутахассисларнинг Шимолий Аме-
рика ѐки Европага миграцияси ҳисобига ўз даромадларини бир неча 
карра ошира олдилар. 
Иммигрантларни қабул қилувчи мамлакатларда бошқа шароит-
лар ўзгармаган тақдирда, кўчувчилар оқимидан манфаатдорлик 
кучаяди. Давлатлараро кўчишда, асосан, 25 ѐшгача бўлган ѐшлар ва 
40 ѐшгача бўлган ўрта ѐшлилар қатнашадилар. Улар туғилган мамла-
катларида таълим ва касбий фаолиятларини қабул қилаѐтган мамла-
катда амалга оширадиларки, бу барча фуқаролар учун иш кучини 
тайѐрлашга қўшимча харажатлар қилмасдан туриб, кўпроқ неъмат-
ларни олишга имкон беради. Эмиграция тадбиркорлар учун ҳам фой-
далидир. Чунки чет эллик ходимларга бериладиган иш ҳақи, одатда, 
худди шундай малакага эга маҳаллий ходимларга нисбатан кам бўла-
ди. Бу эса фойданинг ўсишига олиб келади. Бундан ташқари, имми-
грантлар уй-жой, товар ва хизматларга талабгор бўладилар, бу эса 
қўзғалмас мулк эгалари ва тадбиркорларга маъқул келади. 
Экспорт қилувчи мамлакат учун иш кучининг миграцияси унинг 
ишлаб чиқариш потенциали маълум қисмининг йўқотилишига олиб 
келади. Касбий жиҳатдан энг яхши тайѐрланган, меҳнат бозорида 
рақобат қила оладиган ва, одатда, ўз ватанларида ўртачадан юқори-
роқ даромад оладиган кишилар четга йўл оладилар. 
Иш кучини экспорт қилишнинг ижобий томонларига: техник 
билим ва ишлаб чиқариш тажрибасига эга бўлиш (агар унинг ташув-

---

чилари охир-оқибат ўз мамлакатларига қайтсалар) чет эл валютаси-
нинг эммигрантлар оиласига пул ўтказишлар тарзида тушиши; иш 
кучини экспорт қилувчи мамлакатларда ишсизлик муаммосининг бир 
оз юмшашини киритиш мумкин. Агар шартнома муддатлари тугагач, 
кўчиб борганлар ўз юртларига қайтсалар, экспортер мамлакат юқори-
роқ сифатли иш кучига эга бўлади. Бу маънода турк ишчиларини энг 
характерли мисол қилиб олса бўлади. Улар бир қанча вақт Герма-
нияда ишлаб, Туркияга қайтадилар ва юқори ривожланган индуст-
риал иқтисодиѐтли мамлакатда орттирган тажриба ва кўникмаларини 
ўзлари билан олиб келадилар. 
Айрим ривожланаѐтган мамлакатларнинг чет элларда ишлаѐтган 
фуқароларидан келадиган валюта тушумларини товар экспортидан 
тушадиган валюталар ҳажми билан солиштирса бўлади. Масалан, XX 
асрнинг 80-йиллари охирларида чет элларда ишлаѐтган шахслардан 
тушадиган валюта оқимлари Иордания товар экспорти қийматининг 
13,4, Миср экспортининг 94, Покистон экспортининг 84 фоизини 
ташкил қилди. Хитой, Филиппин, Покистон ва кўпгина бошқа ривож-
ланаѐтган давлатлар ҳукуматлари ишсизликни қисқартириш мақсади-
да эмиграцияни рағбатлантиришга қаратилган сиѐсат юритадилар. Бу 
шароитларда мамлакатлар ўртасидаги иқтисодий муносабатлар фан-
техника алоқаларининг тез кенгайиши билан характерланади. Фан-
техника соҳаси бўйича халқаро айирбошлаш бир неча хил шаклларда 
амалга оширилади: энг янги технология асосида яратилган машина ва 
асбоб ускуналарни киритувчи, фан сиғими катта бўлган моддий 
шаклда; чизмалар, формулалар, спецификациялар кўринишидаги но-
моддий шаклда; лойиҳалаш, бошқариш ва сифатини назорат қилиш 
ишларини олиб борувчи мутахассислар ва техник ходимларнинг 
хизмати шаклида. 
Халқаро фан-техник айирбошлаш тижоратли ва тижоратсиз 
бўлиши мумкин. Тижоратсиз айирбошлаш фан-техникага оид ада-
биѐтлар ва бошқа маълумотларни бериш, фундаментал муаммоларни 
биргаликда ишлаб чиқиш, олимларнинг халқаро анжуманларда қат-
нашиши, шахсий илмий алоқаларни қамраб олади. Тижоратсиз айир-
бошлаш, асосан, давлат муассасалари, фойда ололмайдиган ташки-
лотлар, олий ўқув юртлари ва алоҳида олимлар томонидан амалга 
оширилади. Бундай айирбошлаш фантехник фаолиятдан даромад 
олиш билан боғлиқ эмас. Илмий тадқиқот ва амалий конструкторлик 
ишлари натижалари билан тижоратли айирбошлаш бевосита ишлаб 

---

чиқаришга чиқиш мумкин бўлган амалий тадқиқотлар соҳасида 
устун туради. Хусусий компаниялар унинг асосий субъектлари бўлиб 
чиқади. Муносабатлар тижорат асосида қурилганида фан-техника 
ютуқлари олди-сотди объектига айланади. Технология товар бўлиб, 
унинг ўзига хос хусусияти ишлаб чиқариш самарадорлигини ўсти-
риш ва янги турдаги маҳсулотларни чиқариш учун зарур шароит-
ларни яратиш қобилиятидан иборат. 
Жаҳон бозорида фан-техника ютуқларини реализация қилиш 
шакллари турли-туман. Улардан энг муҳими лицензия савдосидир. 
Ҳозирги замон лицензия савдоси лицензия келишувларига асослана-
ди. Бундай келишувлар бўйича тўловлар бир галнинг ўзида тўлаш, 
вақти-вақти билан пул ўтказиш ѐки фойдадан улуш олиш кўриниш-
ларида амалга ошади. 
Фан-техника бўйича айирбошлашнинг бошқа кенг тарқалган 
шакли «Ноу-Хау» ва техник тажрибани баҳам кўришдир. «Ноу-Хау» 
бутунлай ѐки қисман сирли характерга эга бўлган билимлардан 
иборат. У техник, иқтисодий, маъмурий, молиявий маълумотларни 
оладиган ҳамда уларга эга бўлган шахс ѐки фирмага маълум устун-
ликлар берадиган ишлаб чиқариш учун хос турли сирларнинг умум-
лаштирувчи тушунчасидир. «Ноу-Хау» бериш шартномаси лицензия 
келишувларидан шу билан фарқ қиладики, унда технология ѐки 
кашфиѐт эгаси бирор сабабга кўра, патент олишдан воз кечади, аммо 
ўз янгилигини сотишдан қайтмайди. 
Фан сиғими катта бўлган маҳсулотлар савдоси, яъни юқори тех-
нологияли буюмларда мужассамлашган илмий фаолиятнинг моддий-
лашган натижалари сотувчиларга илмий изланишлар давомида олин-
ган кашфиѐтлардан фойдаланган ҳолда қўшимча фойда олишга им-
кон беради. Бундай маҳсулотни сотишда харидор ихтиѐрига машина 
ва асбоб-ускуналарни монтаж қилиш, ишлатиш ҳамда техник хизмат 
кўрсатиш, ярим тайѐр маҳсулот ва материалларни тўғри қўллаш учун 
зарур бўлган техник ва технологик кўрсатмалар ҳавола этилади. 
Фан-техника алоқаларининг яна бири инжиниринг хизматидир. 
Инжиниринг ўз ичига техник иқтисодий асослаш ва лойиҳаларни 
тайѐрлаш, маслаҳатлар бериш, қурилиш-монтаж ва ишга туширишга 
раҳбарлик қилиш, янги технологияни созлаш, тайѐргарлик ишлари 
вақтида ва бевосита ишлаб чиқариш жараѐнида техник ҳамкорлик, 
текширишлар ўтказиш, қурувчилик ва техник назорати юритишни 
қамраб олади. 

---

Инвестицион ҳамкорлик жуда катта аҳамиятга эга. Бунда қури-
лаѐтган объектларга етказиб бериладиган машина, асбоб-ускуналар, 
технология линиялари кўринишида бўлган нафақат буюмлашган 
технологиянинг тижорати амалга оширилади, балки маслаҳатлар 
бериш ва мутахассисларни ўқитиш, иш чизмаларини етказиб бериш 
каби воситалар орқали технологиялар қўлдан-қўлга ўтиб туради. 
Жуғрофий нуқтаи назардан олганда, фан-техника алоқалари, 
асосан, ривожланган индустриал мамлакатлар ўртасида амалга оша-
ди. Бу мамлакатларнинг лицензиялар экспорти тушумидаги улуши 
АҚШ ва Буюк Британияда 80 % атрофида, Германияда эса 90% га 
етади. Ривожланаѐтган мамлакатларга лицензия бўйича тўловларнинг 
20% дан камроғи тўғри келади. Ҳозирги вақтда саноати ривожланган 
давлатлар ўртасида фан-техника ҳамкорлиги кўламларининг ўсиш 
тенденцияси мавжуд. Бу ҳол ривожланаѐтган мамлакатларда филиал-
ларга эга бўлган халқаро корпорациялар фаолияти билан боғлиқ. 
Давом этаѐтган рақобат ва фаолиятни кенгайтиришга интилиш хал-
қаро компанияларни мунтазам равишда илмий-техник маълумотлар 
ҳажмини ўстиришга ундайдики, натижада уларнинг асосий бўлинма-
лари ўртасида илмий айирбошлаш кучаяди. Техник маълумотларнинг 
40 дан 60 гачаси трансмиллий компанияларнинг фирмалар ичидаги 
каналларда айланиб туради. 
Фан-техника маълумотларининг жаҳон бозоридаги асосий хари-
дорлари герман ва япон фирмалари, сотувчилари сифатида эса 
Америка корпорациялари майдонга чиқмоқда. Энг йирик саноат 
фирмалари, кўпинча, техник алоқаларнинг кўламлари, характери ва 
йўналишларини белгилаб беради. Аммо бу ҳол чет эллик шериклар 
билан бўладиган ҳамма илмий-техник айирбошлаш шаклларида май-
да ва ўртача фирмаларнинг қатнашувини инкор этмайди. Улар инжи-
ниринг хизматлари кўрсатиш, биргаликда тадқиқотлар олиб бориш, 
ниҳоят, лицензиялар сотишда ҳам иштирок этади. Америка бизнеси 
томонидан чет элларда реализация қилинаѐтган лицензияларнинг 
50% атрофидаги қисми катта бўлмаган фирмалар ҳиссасига тўғри 
келади. 25 % гача бўлган лицензия келишувларини Франция ва Япо-
ниянинг майда ва ўрта корхоналари тузади. Фақатгина Америка 
иқтисодиѐтида мунтазам равишда илмий иш юритувчи 15 минг кичик 
фирма бор. Мамлакатда кейинги 30 йил ичида ихтиро қилинган барча 
йирик кашфиѐтларнинг 50 %и улар ҳиссасига тўғри келади. 

---

Чет эл компанияларининг унча катта бўлмаган фирмалар билан 
илмий-техник алоқаларини ўрнатиш борасидаги рағбатлари ичида 
йирик корпорацияларга нисбатан майда бизнес ўз кашфиѐтларини 
ишлаб чиқаришга тезроқ жорий қилади. Шунингдек, уларга сарфлан-
ган харажатлар, кўпинча, катта фирмаларга қараганда арзонроқ бўла-
ди. Бундай ҳолат фақат АҚШ майда бизнесида рўй бермай, Герма-
ниянинг йиллик обороти 10 дан 20 млн. маркагача бўлган фирмалари 
илмий-техник тадқиқотларни тугаллагандан кейинги биринчи икки 
йил ичида ишлаб чиқаришда ўз ишланмаларининг 70 %идан фойда-
ланади. Унинг йиллик обороти 1 млрд. маркадан ошиқ йирик корпо-
рациялари эса фақат 30 фоизни ташкил этади. 
Илмий-техник алоқалар билан биргаликда, ташқи иқтисодий 
муносабатларнинг халқаро ишлаб чиқариш кооперацияси сифатидаги 
шакли ҳам ривожланмоқда. Хусусий фирмалар ўртасидаги келишув-
ларга асосланадиган кооператив ҳамкорликнинг турли шакллари 
юзага келмоқда. Кооперация алоқаларининг тарихан биринчи кўри-
ниши пудрат тарзидаги кооперативлашишдир. Бунда томонлардан 
бири-буюртмачи, бошқаси-пудратчига муддати, ҳажми, сифати ва 
бошқа хоссалари юзасидан аввалдан келишиб олинган талабларга 
мос равишда маълум ишни бажариш топширилади. 
Маҳсулотнинг мураккаб хилларини яратишда кооперациялаш 
ишлаб чиқаришни биргаликда ташкил қилиш шаклини олади. Бирга-
ликда ишлаб чиқариш шерикларнинг алоҳида деталлар ва бўлаклар-
ни чиқаришга ихтисослашиши йўли билан икки томоннинг ҳам тад-
қиқотлар ва тажриба конструкторлик ишлари юритишини ҳамда 
тайѐр маҳсулотни реализация қилишда ҳамкорлик қилишни тақозо 
этади. 
Айрим ҳолларда кооперациялаш қўшма корхона тузиш йўли 
билан амалга оширилади. Ҳамкорликнинг бундай шакли шериклар-
нинг лойиҳани муваффақиятли амалга ошириш манфаатдорлигини 
кучайтиради ва томонларнинг илмий-техник ҳамда ишлаб чиқариш 
потенциалини бирлаштиришга имкон туғдиради. 
Шериклар ўртасидаги яқин муносабатлар ишлаб чиқаришнинг 
шартномавий ихтисослашиши ѐки ишлаб чиқариш дастурларини бир-
галикда амалга ошириш тўғрисидаги халқаро келишувлари асосида 
юзага келади. Бу ҳолда фирмалар-шерикларнинг ишлаб чиқариш 
режаларини келишган тарзда ўзгартириш, капитал қўйишларни қайта 

---

тақсимлаш, илмий тадқиқотлар натижаларини айирбошлаш тўғриси-
да гап бориши мумкин. 
Ишлаб чиқариш кооперациялашувининг юқорида зикр этилган 
барча шакллари қатнашчиларга маҳсулотни яратиш ва ишлаб чиқа-
ришга кетадиган харажатларни қисқартириш, бир-бирлари билан ра-
қобатнинг бўлмаслиги, бир хил бўлган илмий-тадқиқот ва ишлаб 
чиқариш операцияларини бир вақтда икки томон олиб бормаслигига 
имкон беради. Халқаро ишлаб чиқариш кооперацияси ривожлана 
борган, ўз таъсир доирасига яқин соҳаларни жалб қила борган, ком-
плекс характер касб эта борган сари саноат ҳамкорлиги ўса боради. 
Кейинги тушунча ўз қамрови бўйича ишлаб чиқариш кооперация-
сидан кенгроқдир. У ишлаб чиқариш, амалий фан, техника, савдо, 
техник хизмат кўрсатиш ва бошқа соҳалардаги кўп қиррали фаолият 
шаклларини ўз ичига олади. Комплекслик ҳозирги замон халқаро 
саноат ҳамкорлигининг муҳим белгисидир.