Ызбек диалектологияси

G’ozi Olim Yunusov tasnifi
Professor G’ozi Olim Yunusov o’zi to’plagan juda boy daliliy materiallarga suyangan holda 1936- yili, E.D.Polivanovning tasnifidan keyin 1936- yilda nashr etilgan «O’zbek lahjalarining tasnifida bir tajriba» nomli asarida o’zbek shevalarini uch katta guruhga bo’lib tasnif qildi va shu asosda tasnif holatini ham berdi.
1.O’zbek - qipchoq lahjasi.
2.Turk - Barlos lahjasi.
3.Xiva - Urganch yoki o’g’uz lahjasi.
1.O’zbek - qipchoq lahjasi. Bu lahjaga O’zbekistonning Ohangaron, Mirzacho’l, Samarqand, Zarafshon, Buxoro, Farg’ona vodiysi, Qashqadaryo, Surxondaryo va boshqa xududlarda yashovchi j-lashgan shevalarning hammasi kiradi. O’zbek - qipchoq lahjasi to’rt shevaga: Qirq, Jaloyir-laqay, Qipchoq, Gurlan.
2. Bunga hamma shahar va shahar tipidagi shevalarni: Toshkent, Qo’qon, Namangan, Andijon, Marg’ilon shaharlari va shu shahar atrofida yashovchi o’zbek shevalari kiritiladi. Bu lahja vakillari Samarqand, Buxoro, Qashqadaryo, Zarafshon vodiysining yuqori qismi, Chimkent, Sayram, O’sh, O’zgan shaharlari va ular atrofida yashovchi o’zbek shevalari ham shu lahjaga kiritilgan.
G’ozi Olim bu lahjaning asosiy til xususiyatlarini hisobga olib, to’rt guruhga bo’ladi:
1.Sayram va Chimkent shevasi. Bu lahja o’z ichiga Xiva, Honqa, G’azovot, Shohobod, Kat, Toshovuz, Eski Urganch, Yangi Urganch, Hazorasp, To’rtko’lda yashovchi o’zbek shevalarini o’z ichiga oladi. Bu shevaning o’ziga xos xususiyatlari alohida berilmagan.
2.Toshkent-xos shevasi. Bu shevaning asosiy xususiyatlari: tushum kelishigi qo’shimchasi -t bilan tugagan so’zlardan keyin -ti:tti. Shuningdek, bu qo’shimcha so’z oxirida assimilyatsiyaga uchrab, oldidagi undoshga moslashadi: biz-bizzi, istak fe’li yasovchi –luk: kelayluk. Hozirgi zamon davom fe’li qo’shimchasi -v tt’, bo’lishsiz kem’y t’pt’.
Shart fe’lining ko’pligi (1 shaxs ) –vuz , -m’z, 2 shaxs -y’z: b’lsay’z. 1 shaxs o’tgan zamon fe’lining ko’pligi –m’za, - m’z , vuza, -vuz (lduz’). 2 shaxs –’:z (ld’z) orqali yasaladi.
3.Andijon shevasi.Bu shevaning asosiy xususiyati tushum kelishigi qo’shimchasi -n’, -ni dan tashqari-t’, -ti, -d’, -di tarzida keladi .Hozirgi zamon davom fe’li -yap, yep orqali yasaladi : keleyepmen .
4.Namangan shevasi. Bu shevaning asosiy xususiyati hozirgi zamon davom fe’li qo’shimchasi –ut : kelut’man , bo’lishsizi : kelmutt’man. Bu tasnif ham o’zbek dialektologiyasi tarixida ancha yaxshi ishlangan tasniflardan biri bo’lib xizmat qiladi. Lekin bu tasnifda o’zbek shevalarining asosiy xususiyatlari to’la qamrab olinmagan, shevalarning lingvistik farqlarini ko’rsatuvchi belgilar berilmagan. Shuning uchun ham bu tasnifni olimlar o’z vaqtida tanqid qilingan. (I.A.Batmanov tomonidan).