Ызбек диалектологияси



Download 2,04 Mb.
bet8/117
Sana14.04.2022
Hajmi2,04 Mb.
#551190
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   117
Bog'liq
portal.guldu.uz-O`quv-uslubiy majmua (1)

ma-


gan

Lab-lan-
gan

Lab-
lan-
ma-
gan

Lab-lan-
gan

Yuqori ko’tarilish



i



<‘,>




o’

u

O’rta ko’tarilish

Yuqori-
O’rta ko’-
tarilish



e

θ









o

Quyi-o’r-
ta ko’ta-
rilish

e
















Quyi ko’tarilish

ə(a)










A (o)




Demak unlilarning turli variantlarini berish uchun transkriptsiyada 15 ta belgi olingan. Bu belgilar orqali o’zbek dialekt va shevalarida uchraydigan unli fonemalarni ifodalash mumkin.


Ayrim transkriptsiya belgilarining ma’no o’zgaliklari. Unli tovushlar uchun belgilar quyidagi ma’no o’zgaliklari bilan qabul qilinadi:
a- umumturkiy orqa qator, singormanizmi saqlagan barcha o’zbek dialekt va shevalariga xos unli, singormanizmni yo’qotgan shevalarda esa turli o’zgaliklarga ega. Sovet-internatsional so’zlarda rus tilidagi a tovushiga mos keladi.
ə - oldingi qator, lablanmagan a unlisi; o’zbek dialekt va shevalarining ko’pchiligida uchraydi, masalan, Marg’., And. əkə // Toshkent., oka kabi.
A- lovchi o’zbek shevalarida bu tovush o’zbek adabiy tili va 0-lovchi shevalarning ta’sirida tarqala boshadi.
E- oldingi qator, lablanmagan, tor unli tovush bo’lib, o’zbek shevalarining ko’pchiligiga xos. O’zining akustik (eshitilish) va artikulyatsion xususiyatlariga ko’ra rus tilidagi undoshdan keyin keladigan e yoki so’z boshida keladigan e harfi bilan ifoda etiladigan seno (pichan), eti (bular) so’zlaridagi kabi tovushga to’g’ri keladi. Bu tovush mavjud o’zbek orfografiyasida so’z boshida keladigan yolashgan unli e (y//e) emas, balki edi (-ed) so’zidagi kabi yolashmagan unlidir. Masalan, Toshkent, Namangan, Marg’ilon va boshqa shevalarda : ber, kel, er, endi, echki kabi.
E- oldingi qator, lablanmagan ochiq e unlisi; bu tovush akustik jihatdan e ga yaqin bo’lsa-da, uning ochiq varianti emas. Bu tovush ba’zan ruscha (etot so’zidagi kabi) e ga mos keladi, masalan, qipchoq shevalarida: ekθviyem, echki kabi.
I- odatdagi turkiy oldingi qator, lablanmagan i unlisi. Singormonistik shevalarda fonema sifatida, singormonizmni yo’qotgan 0-lovchi shevalarda esa turli fonetik sharoitlardagina uchraydi.
‘- indifferent lablanmagan tovush, u o’zining kelib chiqishi jihatidan oldingi qator i va orqa qator i unlilarini konvergentsiyasi (birlashishi) natijasida hosil bo’lgan; i va i o’rtasidagi bu indifferent tovush shahar shevalarida va shahar tipidagi qishloq shevalarining ko’p qismida mustaqil fonema sifatida uchraydi. Masalan, Toshkent, Namangan, Marg’ilon va boshqa shevalarda : k’sh’, ‘kki, b’z, b’l - ad-orf.. kishi, ikki, biz, bil kabi.
-turg’un orqa qator indifferent ‘ unlisi; ammo i tovushiga teng emas. Shahar shevalarida va shahar tipidagi shevalarda chuqur til orqa q,g’,h tovushlari bilan yondosh kelganda uchraydi, masalan, Toshkent, Namangan, Marg’ilon va boshqa shevalarda qz, qrqqsh, psh(t),mx; Turkiston shevasida bu tovush Toshkent, Farg’ona shevalaridagi kabi ‘ fonemasining kombinator varianti emas, balki alohida fonema hisoblanadi: q’zlar ch’qt’ kabi emas, balki alohida fonema hisoblanadi: q’zlar ch’qt’ kabi.
U- odatdagi orqa qator, lablangan turkiy U unlisi.
-odatdagi oldingi qator, lablangan turkiy  unlisi. Bu tovush singormonistik o’zbek shevalarida hamda qardosh qozoq, qirg’iz va boshqa turkiy tillarda mustaqil fonema sifatida ishltiladi. Singormonizmni yo’qotgan o’zbek shevalarida  ga yaqin kombinator varianti mavjud, solishtiring: qul (ql) va kul (kl) kabi.
O - odatdagi orqa qator, lablangan turkiy o unlisi masalan, qipchoq. Som, qolo’no’,qoy - adab. orf. so’m,qo’lini, qo’y kabi.
θ - odatdagi oldingi qator, lablangan turkiy o unlisi masalan, Qipchoq. kθmr, sθyle, gθr, kθz- adab.orf. ko’mir, so’zla, go’r, ko’z kabi. Singormonizmni yo’qotgan o’zbek shevalarida esa θ ga yaqin kombinator variantlarigina bor, solishtiring: qo’l, qol, ko’l, kθl kabi.
O’- lablangan, indifferent tovush. Tilda ‘ kabi Oxo ning konvergentsiyasi (birlashish) natijasida hosil bo’lgan va o o’rtasidagi bu tovush singormonizmni yo’qotgan shahar va shahar tipidagi shevalarda normal fonema hisoblanadi.

Download 2,04 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   117




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish