Iymon qo'shigi

Sazorat savollari

1. 
   Payvandlashda qo'llaniladigan elektrod turlari va ularning qanday qoplamalari mavjudligini aytib bering.
   
2. 
   Payvandlashdagi elektr ynyning tuzilishini tuslninlirib bering.
   
3. 
   Elektr yoy vositasida payvandlash qanday olib boriladi? Payvandlash jarayonining rejimi qanday?
   
4. 
   Flus qatlami ostida payvandlash qanday olib boriladi?
   
5. 
   Flusning qanday turlari mavjud va ulardan qanday maqsadlarda foydalaniladi?
   

6. 
   Flus qatlami ostida payvandlashda ninia uchun qoplamasi? elektrodlardan foydalaniladi?
   

Tebranma yoy vositasida suyuqlantirib qoplash

Tebranma yoy vositasida suyuqlantirib qoplash usulining mohiyati shundan iboratki, elektr yoy bilan ta’mirlanuvchi detal oralig‘idagi qisqa tutashish tebranishi elektrodga uzatiladi va elektrod metali ta’mirlanadigan detal sirtiga to'planadi. Bu usul elektr yoy vositasida to'plashning bir turi bo'lib, u diametri 15 mm dan ortiq



bo'lgan yeyilgan detallarni ta'mirlashda qo'llaniladi. Teb­ranma yoy vositasida suyuq­lantirib qoplashda ish unumi yuqoriroq bo'lib, qalinligi 0,3— 2,5 mm bo'lgan qoplama olish mumkin. Odatda, bunday usul bilan ichki va tashqi silindr- simon va konussimon sirtlar ta'mirlanadi. Tebranma yoy vositasida suyuqlantirib qop­lash sovituvchi suyuqlik yorda­mida, kuchlanishi 14.. 20 V li o'zgarmas tokda, teskari qutb-

lilikda amalga oshiriladi (3.12­

12. 
    rasm. Tebranma yoy vositasida rasm). Elektrod simi 3 kasseta avtomatik suyuqlantirib qoplash 5 dan mexanizm 4 yordamida
    

qurilmasining sxemasi.

elektr yoylari razryadi so has iga uzatiladi. Elektrodning tebranishi elektromagnit tcbratkich 6orqali hosil qilinib, tebranuvchi mundshtuk 2orqali elektrodga uzatiladi. Sovituvchi suyuqlik nasos 7yordamida kanal tforqali detal / yuzasiga oqib o'tadi.

Tebranma yoy vositasida suyuqlantirib qoplashda tebranuvchi elektrod kuchlanishi va tokni davriy ravishda o‘zgartirib, payvand­lash zanjirini qisqa tutashtiradi, har bir tebranish sikli qisqa tuta- shuv, elektrodni ajralib olish, eleklr yoyining yonishi va salt yurishdan iborat. Elektrod ajratilib olinayotganda zanjirning uzilish paytida o‘z-o‘zidan induksiyalanish ta’siri natijasida zanjirdagi kuch- lanish ortadi va qisqa muddatli yoy razryadi paydo bo'lishi uchun sharoit tug'iladi. Elektrodning suyuqlanishi va uning harakati tufayli elektrod va detallar orasidagi masofa oshadi, tok kuchi esa ancha pasayadi va elektr yoyning yonish davri tugay boshlaydi. Zanjirning induktivlik energiyasi hisobiga, unda o'z-o'zidan induksiyalanish elektr yurituvchi kuchi hosil bo'lib, elektroddagi kuchlanish ortadi. Tok manbayining nisbatan kichik kuclilanishlari (12—22 V) da elektr yoyning yonish kuchlanishi 30—35 V ni tashkil qiladi. Agar induktivlik yetarli bo'lmasa, elektr yoy o'chadi va salt yurish davri boslilanadi. U keyingi qisqa lutashuvgacha davom etadi.

Elektrod sifatida, asosan, uglerodli va legirlangan, diametri 1,6—2,5 mm bo'lgan Сн-20ХА, Св-18ХГСА markali simlar ishlatiladi. Bu usulda suyuqlantirib qoplash, odalda, sovituvchi suyuqlik bilan amalga osliiriladi. Bu esa elektr yoy issiqligining dc- talga ta’sirini kamaytiradi, suyultirilgan asosiy metallning sovish tezligi ni osliiradi.

Tebranma yoy vositasida avtomatik suyuqlantirib qoplash

Tebranma yoy vositasida suyuqlantirib qoplashda argon, karbonat angidrid, suv bug'i va hokazolar yordamida suyuqlantirib qoplash usullari ko'p tarqalgan. Bunda suyuqlantirilgan metalini havo ta’siridan himoyalashda flus o'miga karbonat angidriddan foydalaniladi. Elektrod simi (3.! 3-rasm) 5 ma’lum tezlikda mundshtuk

1. 
   poynagi 4 orqali elektr yoy sohasiga uzatiladi. Karbonat angidrid gazi shlang 2, gorelka Jsoplosi orqali elektr yoyning yonish sohasiga uzatiladi. U yerda poynak 4 va elektrod simi 5ni qamrab o'tishi natijasida payvandlash zonasini va suyuqlantirib qoplanadigan metalini havoning salbiy ta’siridan himoya qiladi.
   

Yuqori temperatura ta'sirida karbonat angidrid parchalanadi va atom holidagi kislorod hosil bo'ladi:

C0₂ = C0 + 0

12. 
    rasm. Silindrsimon detallarni karbonat angidrid gazi muhitida avtomatik suyuqlantirib qoplash sxemasi:
    

/ — mundshtuk; 2— shlang; J — gorclka; 4— poynak; 5—elektrod.

Atom holatidagi kislorod esa suyuqlantirilgan metall bilan kimyoviy reaksiyaga kirishishi natijasida uni oksidlaydi. Chok metalidagi oksidlarni qaytarish uchun tarkibida ko'proq marganes (0,4—1,0%) va kremniy (0,4—0,6 %) boMgan elektrod simlaridan foydalaniladi. QoMda elektr yoy vositasida payvandlashda qoMlani- ladigan elektrodlarda kremniyning miqdori 0,03% dan, marga- nesniki esa 0,35% dan oshmaydi.

Suyuqlantirib qoplashda temir karbonat angidrid va kislorod bilan quyidagi kimyoviy reaksiyalarga kirishadi:

Fe + CO, = FeO + CO Fe + O, = FeO

Marganes kremniy temir oksididagi kislorod bilan birikib, oksidlanadi:

FeO + Si = SiO, + Fe

FeO + Mn = MnO + Fe

Krerrmiy va marganes oksidlari suyuq metallda erimaydi. Ular bir-birlariga ta’sir qilib, oson eriydigan birikmalar hosil qiladi va shlak ko'rinishida chok sirtiga qalqih chiqadi. Bundan tashqari, marganes va kremniy chok materiallarida g‘ovakchalar hosil bo'lishining oldini oladi, chunki temir oksidi uglerod bilan reaksiyaga kirishib, qaytariladi:

FeO + С = Fe + CO

Hosil bo'lgan uglerod oksidi suyuq metallda erimaydi va pufak shaklida undan ajralib chiqadi.

Karbonat angidrid gazi muhitida payvandlashda termik ta'sir sohasi ancha kichik bo'lib, metallning qiyshayishi kamayadi. Bu gazning soviluvchanlik ta’siri tufayli yuz beradi.

(ЗЛк) Payvandlashdagi termik ta'sir va unga qarshi ’ kurashning ba'zi texnologik usullari

Payvandlash vaqtida issiqlikning bir tekis taqsimlanmasligi oqibatida asosiy metallda har xil strukturaviy o'zgarishlar sodir bo'ladi. Bundan tashqari, metallning bir tekis qizimasligi natijasida detaining o'lchamlari notekis o'zgaradi. Bu hodisa detalda mahalliy deformatsiya va qoldiq kuchlanishlar hosil bo'lishiga olib keladi.

Detal asosiy metalining payvand chokka yaqin turgan qismi payvandlash jarayonida taxminan 720°C temperaturagacha qiziydi, keyin esa atrof-muhit temperaturasigacha soviydi. Natijada asosiy metallning ana shu qismida strukturaviy o’zgarishlar yuz beradi. Shuning uchun ham asosiy metallning mazkur qismini lermik ta’sirga uchraydigan soha deb atash qabul qilingan. Termik ta’sir sohasida metall ayrim nuqtalarining qizish temperaturasi shu nuqtalar bilan chok orasidagi masofaga bog'liq. Termik ta’sir sohasining ayrim qismlarida metallning strukturasi turlicha bo'ladi. Uglerod miqdori o'rtacha bo'lgan po'latlami payvandlashda va ular yuzasiga elektrodni suyuqlantirib qoplashda ularning termik ta’sir sohasida quyidagi strukturaviy qismlar: chala suyuqlanish (I), o'ta qizish (2), normallashish (3), chala rekristallanish (4) va bo'shatish (5, 6) qismlari yuzaga keladi (3.14- rasm).

Chala suyuqlanish qismida suyuqlanib quyuladigan metall bilan asosiy metall o'zaro payvandlanadi. Bu qismda temperatura metallning suyuqlasha boshlashi va to'liq suyuqlanish tem- peraturasiga to'g'ri keladi. Chala suyuqlanish masofasi deyilishiga sabab, kam va o'rtacha uglerodli po'latiaming suyuqlanish oralig'i qisqa bo'ladi va metall yuqori temperatura ta’sirida turishi juda ham

12. 
    rasm. O'rtacha uglerodli poMatni payvandlashdagi termik ta’sir sohalari.
    

qisqa vaqt davom etadi. Bu qismda asosiy metallning strukturasi chok metalining strukturasidan deyarli farq qilmaydi.

Chala suyuqlanish qismiga o‘ta qizish qismi yondosh boMadi. Bu qismda metallning qizish tempcraturasi 1100 dan 1500“C gacha yetadi. Metallning yuqori tempcraturada qizishi va nisbatan sekin sovishi metall donlarining yiriklashuviga sabab bo'ladi. Shuning uchun bu qismda metall donlar doimo asosiy metallning payvand- lashdan oldingi donlariga qaraganda yirikroq bo'ladi. Donlar yirik- lashganda metallning mexanik mustahkamligi pasayadi, metallda katta miqdordagi ichki kuchlanishlar vujudga keladi. Shu sababli o‘ta qizish qismida darzlar paydo boMishi ham mumkin.

Normallash qismida metall 850— 1100”C temperaturagacha qiziydi. Bu qism, o‘ta qizish qismidan farqli oMaroq, issiqlikning chetlatilishi hisobiga tez soviydi. Natijada mayda donli struktura hosil boMadi va metallning mexanik xossalari yaxshilanadi. Bu qism metalining mexanik xususiyati asosiy metallning termik ta'sir sohasidan tashqaridagi qismining mexanik xususiyatiga qaraganda yuqoriroq boMadi.

Chala rekristallanish qismida metall 720—850°C temperatura oraligMda qiziydi. Bu qismda metall qizishi va sovishi jarayonida qismangina qayta kristallanadi

Bo‘shatish qismida metall 200—720°C oraligMda qiziydi. Bu qismda metallning strukturasi asosiy metallning termik ta’sir sohasidan tashqaridagi qismining strukturasidan farq qilmaydi. Metall donlari mayda boMadi, chunki bunda metall tez soviydi. uning mexanik xossalari yuqori boMadi.

Termik ta’sir sohasining oMchamlari payvandlanayolgan metall­ning kimyoviy tarkibiga, payvandlash usuli va payvandlash rejimiga bogMiq. Gaz payvandlashda bu soha eng katta (25—30 mm) boMadi. 96

Elektr yoy vositasida dastaki payvandlashda esa uning o'lchamlari

3. 
   5 mni dan oshmaydi. Flus qatlami ostida payvandlashda 2—4 mm, himoyalovchi gazlar muhitida payvandlashda 1—2 mm ni tashkil etadi. Payvandlash toki kuchining yoki payvandlash gorclkasi quvvatining ortishi bilan termik ta sir sohasi ham kattalashadi. Payvandlash tezligi ortishi bilan esa kichiklashadi. Payvandlash rejimini to'g'ri tanlash. teskari quthlilikdan foydalanish va payvand­lash jarayonini to'g'ri olib borish yo'li bilan termik ta’sir sohasining o'lchamlarini kichraylirish mumkin.
   

Kam va o'rtacha uglerodli po'latlarni payvandlashda termik ta'sir sohasidagi metallning xossalari kamroq, Icgirlangan po'latlarni payvandlashda esa ko'proq o'zgaradi.

Termik ta’sir tufayli hosil bo'lgan ichki kuclilanishlar va dcfor- matsiyalar detalni ta'mirlash sifatini pasaytiradi, shu ning uchun bu nuqsonlarni kamaytirish maqsadida quyidagi tadbirlar ko'riladi: dctalni asta-sckin sovitish; yuzasiga elektrod suyuqlantirib qoplangan detalni yumshatish yoki bo'shatish; payvandlashning maxsus usullaridan foydalanish. Bundan tashqari. elektrod simi qopla- masining metallda imkoni boricha kamroq ichki kuclilanishlar hosil bo'lishini ta’minlaydigan kimyoviy tarkibni tanlash ham talab qilinadi.

Murakkab shakldagi detallarni yoki materiali toblanadigan detallarni payvandlashdan oldin ular 200—250°C temperaturagacha qizdiriladi, buning natijasida chok metali va asosiy metall o'rtasidagi tafovut kamayadi, natijada detaining sekin sovishi ta'minlanadi. Bu esa, o‘z navbatida, chok metalidagi ichki kuchlanishlarning kamroq paydo bo'lishini tn'minlaydi. Bunda metall ancha qovushoq bo'lib qoladi.

Suyuqlantirib qoplangan metall qatlamining sekin sovishiga tarkibida shlak hosil qiluvchi komponentlar bo'lgan qalin qop- lamali elektrod simiar ishlatish va pastki metall qatlamini yum- shatuvchi qatlam berish yo'li bilan ko'p qatlamli qilib payvandlash yordam beradi. Oson eruvchan shlaklar suyuqlangan metall vannasi yuzasiga qalqib chiqadi va uni havodan yaxshi himoya qiladi. Ayrim hollarda, suyuqlantirib qoplangan detallarning sovishini sekin- lashtirish uchun ular qumga ko'miladi yoki ustiga asbest uvoqlari sepib qo'yiladi. Detaining deformatsiyalanishini kamaytirish uchun muvozanatlovchi va teskari pog^onalab payvandlash usuli qo'llaniladi. Dcformatsiyalarni muvozanatlash uchun payvandlashda val bo'yin- larining yuzasiga bo'ylama qatlamlar 180°С oralatib tushiriladi, har bir qatlam o'zidan oldingi qatlam enining 1/3 qismini qoplashi lozim. Teskari pog'onalab payvandlash usulidan foydalanilganda

5. 
   — Avtoinohillarni m’mirlash 97 suyultirilgan metall pog'onama-pog'ona joylashtirilib, liar bir pog‘ona payvandlash umumiy yo'nalishiga teskari yo'nalishda amalga oshiriladi.
   

(ЗЛ) Ta'mirlashda detallarga elektr uchquni bilan ishlov berish

DetallaiTga o'lcham bo'yicha ishlov berish uchun mexanik ishlov berish o'rniga sirt shaklini hosil qilishning elektr usulini qo'llash mumkin. Bunday usullardan biri elektr uchquni hilan ishlov berish hisoblanadi. Ushhu usul elektr eroziyasi hodisasiga asoslangan bo'lib, bunda elektrod bilan detal o‘rtasida hosil bo'lgan uchqun razryadlari yordamida detal elektrod materiali bilan qoplanadi. Ishlov berish o'zgarmas tokda to'g'ri va teskari qutblilikda olib boriladi.

Detalga elektr uchquni hilan ishlov berish jarayoni quyidagicha amalga oshiriladi (3.15- rasm): boshlang'ich holatdagi elektrod 2 va ta’mirlanadigan detal /o'rtasida tirqish hosil qilinadi. Tizimning elektr zanjiri uzilganda esa unda energiya to'planishi sodir bo'ladi. Elektrod detal tomon harakatlantirilganda tirqish kamaya boradi va ular orasidagi elektr maydonining kuchlanganligi orta boradi hamda kuchlanish uchqunli elektr razryadi hosil bo'lishi uchun yetarli darajaga yetadi. Elektrod va detal orasidan uchqunningotilibchiqish paytida elektron oqiinlarining juda katta tezlikda harakatlanishi elektrod uchini (anodni) darhol yuqori temperatura (10000— I5000“C) gacha qizdiradi va elektrod materiali erib, gaz holatiga o'tadi va shuning natijasida portlash sodir bo'ladi. Erigan anod zarrachalari anod va katod (ishlov beriladigan detal) orasidagi bo'shliqqa otilib chiqadi va katod sirtiga qoplanadi. Tcbratkich 3 yordamida elektrodga (ebranma harakat berilishi natijasida yuqorida ko'rsatib o'tilgan jarayon qaytarilaveradi, ya’ni elektr zanjiri davriy ravishda uzib-ulanib uchqun razryadi uzluksiz hosil bo'ladi. Elektrodning tebranishini o'zgaruvchan qarshilik hamda o'zgarmas yoki o'zgaruvchan sig'imli kondensatorlar 4 ni qo'llab ham amalga oshirish mumkin. Agar elektrod va detal orasida elektr tokini o'tkazmaydigan muhit bo'Isa, elektr uchquni bilan ishlov berish jarayoni tezroq kechadi. Elektr uchquni hilan ishlov berish rcjimi, asosan, tok kuchiga bog'liq. Agar tok kuchi 11 A dan yuqori bo'lsa, xomaki, tok kuchi I A dan 10 A gacha bo'lsa, o'rtacha hamda tok kuchi 1 A bo'lsa, sof rejimli ishlov berish deyiladi. Xomaki rejimli ishlov berish eng unumli rejim hisoblanadi, amnio u yuza g'adir- budurliklari darajasi yuqoriroq bo'lgan va aniqlik talab qilinmaydigan operatsiyalarni bajarish uchun qo'llaniladi. Sof rejimli ishlov

и

12. 
    rasm. Elektr uchquni bilan ishlov berish sxemasi.
    

berishda yuzaning g'adir-budurligi 10- sinfgacha yetib, eng yuqori aniqlikka erishish mumkin, ammo ish unumi nisbatan past bo'ladi, o'rtacha rejimli eleklr ucbquni bilan ishlov berilganda yuzaning g'adir-budurligi 2-4- sinfga mansub bo'ladi.

Ta’mirlash korxonalarida elektr uchquni bilan ishlov berish usuli turli qattiqlikdagi detallarga teshik ochishda, shponka ariqchalarini hosil qilishda, qattiq qotishmadan tayyorlangan plastinkalarni kesishda, detallarni jilvirlashda, kesuvchi asbob- larning singan qismini chiqarib tashlashda va detal sirtini qoplashda ishlatiladi.

Po'lal detallarga ishlov berilganda metallning yuqori tempera­turagacha qizishi va tezda sovishi natijasida yuzaning toblanishi sodir bo'lib, suyuqlantirib quyilgan metall qatlamining yeyilishga bar- doshligi ortadi. Elektrod o'lchamlarini ishlov beriladigan detal o'lchamlariga, materialiga, ishlov berish rejimiga bog'liq holda shunday tanlash kerakki, detal va asbob orasidagi tirqish xomaki ishlov berishda 0,15...0,35 mm, o'rtacha ishlov berishda 0, Ю...0,15 mm va sof ishlov berishda 0,03...0,05 mm ni tashkil qilsin.

Chuqurchalar hosil qilish va tcshiklar teshishda elektrod asbob misdan yoki kcrakli profildagi qolishmalardan tayyorlanadi va uni katodga ulab qo'yiladi. Bunda elektr uchquni bilan ishlov berish jarayonini suyuqlik muhitida (kerosinda, mineral moylarda) olib borilsa, asbob (katod) metall bilan qoplanib qolishining oldini olish mumkin.

Avtomobillaming yeyilgan vallarini, boshqa shunga o'xshash detallar sirtlarini metall bilan qoplashni mexanizatsiyalashtirish uchun anod sifatida ferroxrom. grafit yoki TI5K6, TI5K8 va shunga o'xshash boshqa qattiq qotishmalardan tayyorlangan plastinkalar ishlatiladi. Metall ichidasinibqolgan mahkamlash detallarini chiqarib olish uchun kvadrat kesimiga ega bo'lgan elektrod asbob qo'llaniladi. Mazkur elektrod yordamida sinib qolgan holt yoki shpilka sterjenida kvadrat shaklli teshik ochilib, undan maxsus sterjen bilan detaining

singan qismi burab chiqarib olinadi. Mctchik yoki parmaiarning detal ichida sinib qolgan qismini chiqarib olish uchun dumaloq shaklli elektrod asbobdan foydalaniladi. Bu asbob bilan teshik teshiladi, natijada sinib qolgan detal kichik bo'lakchalarga bo'linib ketadi. Katta o'lchamdagi teshiklarni teshishda misdan, jezdan, kulrang cho‘yandan, aluminiy va uning qotishmalaridan yasalgan ichi bo sh elektrod asboblardan foydalaniladi.