Ixtisoslikdagi

<\
_°i = a^A^ + t\A l2+ q A I3= q + q ^{a, th}
k '

4-misol. Determinantni birinchi ustun elemenlari bo‘yicha yoyish yordamida hisoblang:
3 4 15
2 25 12
0 2 1

3 4 15

^{2 25 12 3- 25 12} - 2 ^{4 15} + 0- ^{4 15}
_{0 2 1} 2 1 2 1 25 12
= 3(25 - 24) - 2(4 —30) = 3 + 52 = 55. M
5-misol. Tenglanani yeching:


^{X x + 1} X 1 _{— + +}
^{11 0} T ^{(* + i ) 11 0}
-4 X + 1 ^{- 4 1
1) * + l = 0 ,} X = 1


^{2) * + 4 = 0, X = - 4 .} _◄ Javobi: —4; —1.
7



2°. /i-tartibli determinantlar. Quyidagi


"«11 «12 ••• Oln
«21 «22 ••• «2«
ko‘rinishdagi n2 ta sondan iborat jadval w-tartibli kvadrat matritsa deyiladi. Bu matritsaning determinanti yoki n -tartibli determinant deb,

« n «12 • «1,

_{A =} «21 «22 - «2n


«„1 «„2 • ann

kabi belgilanuvchi songa aytiladi.

Determinantning yuqorida keltirilgan barcha xossalari n- tartibh determinant uchun ham o‘rinlidir. n-tartibh determinantni hisoblashda quyidagi usullar qo‘llaniladi.
Tartibni pasaytirish (yoki yoyish) usuli. Bu usulda deter- m inant biror qatoming elementlari bo‘yicha yoyiladi. Odatda, yoyishdan oldin bu qatoming faqat bitta noldan farqli elementi qoldiriladi.
1-misol. Determinantni hisoblang:


4 5 12 8
- 8 2 - 7 - 1 0
2 1 3 3
0 4 - 3 2

► Uchinchi satmi ( - 2 ) ga ko‘paytirib, 1- satrga, 4 ga ko'paytirib, 2- satrga qo‘shamiz va hosil bo‘lgan determinantni 1-ustun elementlari bo‘yicha yoyamiz:

8


^{0 1 6 2} 1 6 2 ^{1 6 1}
D ^{0 6 5 2} = 2 ( - l) ,+1 6 5 2 = 2 -2 - ^{6 5 1
2 1 3 3} 4 - 3 2 ^{4 - 3 1}
0 4 - 3 2
1 6
= 4- 5 - 1 ^{5 - 1 = 4 (—45 + 3) = —168. M}
3 - 9 0 ^{3 - 9}
Uchburchakli ko ‘rinishga keltirish usuli. Bu usulda determinant diagonallaridan birining bir tomonidagi barcha elementlar nollar bo‘lgan ko‘rinishga keltiriladi.
2-misol. Determinantni hisoblang:


1 1 1 1
' -• 2 2 .
I I - 1 3
I I I - 1

► Birinchi satmi qolgan barcha satrlardan ayirib quyidagini hosil qilamiz:

1 1 1 1
^{0 - 2 1 1} = l - ( - 2 ) ( - 2 ) ( - 2 ) - 8 . ◄
0 0 - 2 2
0 0 0 - 2


Rekurrent munosabatlar usuli. Bu usul berilgan determinantni xuddi shu shakldagi quyi tartibli determinantlar yordamida ifodalash mumkin bo‘lganida qo‘llaniladi.
3-misol. Ushbu beshinchi tartibh Vandermond determinantini hisoblang:
9


1 1 1 1
a l «2 a 3 ^{a4 a 5}
_a 2 2 2 _d 9 ^„2
D< \ «2 «3 ^{4 a 5}
_« ³ _a ^{3 3} _a„3_{4 a} ³
₁ 2 U3 ₅
«14 «24 a 3 at ^a
Ikkinchi va uchinchi tartibli Vandermond determinantlari:
I 1
^{d 2 =} °2 ~ °1’


1 1 1
«2 «3
«22

dan ko'rinadiki, Ds ham at - a; (5 > i > j > 1) ko'rinishdagi barcha ayirmalarning ko'paytmasiga teng bo‘ladi:

Ds = ( « 2 -« i) (« 3 ~ ai)(as ~a 2){a4 - ax)(a, - f l 2)(o4 -Shu usulda «-tartibli Vandermond determinantini ham hisoblash mumkin (mustaqil bajarib ko‘ring!).
Mustaqil bajarish uchun mashqlar
1.1. Determinantni hisoblang:
_{-1 4 a + b a - b} cos a - sin a
1) _{; 2)} ; 3)
_{-5 2 a - b a + b} sin a cos a
_{4) 5 3 ; 5)} ^{cos a sin a} _{; 6 )} x + 6 9
_{6 4} ^{sin p cos p} 4 x + 6


10


1 .2 . Tenglamani yeching:


2x - 1 3 ^{1 - 2x}
_{1) 0;} - 0:
3x - 4 2 ^{5 + x}


cos8x - sin 5x ^{sin 4x cos 3x
3)} _{sin 8x cos 5x} ^{= 0; 4)} - cos 4x sin3x
3x 6x - 9 ^{x - 1 6
5)} 1 x - 2 ^{= 0: 6)} 4 x + 1 ^{= 0.}
1.3. Determinantni hisoblang:


^{1 2 3} 0 X 0
₁₎ ^{4 5 6} _{; 2)} X 1 X
^{7 8 9} 0 X 0
a + X X X
₃₎ X b + x X _?
X X c + X
a2 +1 aj3 a y ^{1 1 X
(!) a P P2 +1} P Y ^{; 5) 1 1 x 2
a y} 0 y y2 ^{+1 x 2 x 1}
1.4. Tenglamani yeching: X + 1 1 2
x + 1
₁₎ 6 x 1 ^{= 0; 2)}
x + 4 2 0 ^{x + 1}


l i

www.ziyouz.com kutubxonasi

X x +1 x+ 2
3) x+3 x+ 4 x+5 = 0
x+ 6 x +7 x +8
1.5. Tengsizlikni yeching:


_{3 -2 1} 2 x + 2 -1
1) 1 X -2 <0; ²⁾ _{1 1 -2}
^{-1 2 -1} 5 -3 X
1.6. Ayniyatni isbotlang:


flj + bxx0[ - A,x _ci bx cx
₁₎ + Z>2x —b2x _C2 = 2x • _{«2^2 C2}
o, + Z>3x a3 - b3x _{C3 °3} Z>3 C3
a^ + Z>jX fl,x + Z>, Cj bx cx
₂₎ a^+b^x o^x + Z>2 c2 = ( l - x ‘). b2 c2
«3 + Z>3x OjX + Z>3 c3 b} c3
1 1 l
^X _y z { x - y ) { y - z ) { z - x ) .
^{x 2} y 2 z
1.7. Determinantni hisoblang:
2 -1 1 0 _{2 3 -3 4}
^{0 1 2 -1} 2 1 -1 2
^<i) 3 -1 2 3 ^{5 2)} _{6 2 1 0} ^{>
3 1 5 1} 2 3 0 -5
^{3 -1 4 2 0 - a} -b - d
⁵ 2 0 1 _{.
3) > S)} a 0 - c -e
^{0 2 1 -3} Z> c 0 0
^{6 -2 9 8} d e 0 0


12

www.ziyouz.com kutubxonasi

0 b c d
b 0 d ^c
c d 0 b
d c b 0
1.8. H-tartibli determinantni uchburchakli ko‘rinishga keltirish usuli bilan hisoblang:
1 2 3 .. n ^{3 2 2 .. 2}
-1 0 3 .. . n ^{2 3 2 .. 2}
₁₎ -1 - 2 0 . n ; 2) ^{2 2 3 .. 2}

-1 - 2 - 3 .. ^{0 2 2 2 3}

1.9. n-tartibli determinantni rekurrent munosabatlar usuli bilan hisoblang:


0 1 1 ... 1 2 1 ^{0 ... 0
1} 0 ^{... 0} 1 2 1 ⁰
₁₎ 1 0 ... 0 ; 2) 0 1 2 0
1 0 0 ... a. 0 0 0 2
2- §. n noma’lumli n ta chiziqli tenglama sistemasini yechish.
Kramer qoidasi
n noma’lumli n ta chiziqli tenglama sistemasi berilgan bo‘lsin:


' + °12*2 + ” ■ + »
OjjXj + 2X2 + • _{■ + °2nXn}^{= b2,}
(1)
^{anlx } + an2x 2 +} •^.• + amx n _{= h-}
13


Bu sistema kamida bitta yechimga ega bo‘lsa, birgalikdagi sisiema., yechimga ega bo‘lmasa, birgalikdamas sistema deyiladi. Birgalikdagi sistema yagona yechimga ega (aniq sistema) yoki cheksiz ko‘p yechimga ega (aniqmas sistema) bo‘lishi mumkin. Quyidagi determinantlarni tuzamiz:
^{4. °12 bi Q.y2} ain
b2
_{A =} ^{^21 ^22} °2n _{, Aj —} ^{^hi
anl am ann} bn ^am - - ann


^{O l l} % . - ^{b i}


° 2 1 a 22 ^{■ b2}
A „ =
a n l a m •• K
Bu yerda sistema determinanti A (1) dagi nom a’lumlaming koeffitsiyentlaridan, Ak(k = l ,nj esa Ada k- ustunni ozod hadlar ustuni bilan almashtirishdan hosil bo‘ladi.
Agar A ^ 0 bo‘lsa, (1) sistema birgalikda va yagona yechimga
ega, ya’ni aniq sistema bo'ladi. Bu yechim
formulalar bilan topiladi. Sistemani yechishning bu usuli Kramer qoidasi deyiladi.