217
Xaridorlarning sotib olish odatlariga asosan
keng iste’mol tovar-
lari
quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
-Kundalik xarid tovarlari. Masalan, choy, tuz, tozalash vositalari,
tamaki, sovun, gazeta va h.k.
-Maxsus talab etiladigan tovarlar. Masalan, erkaklar kostyumi,
avtomobillar, modadagi tovarlar.
Sanoatda ishlatiladigan tovarlar.
Ular ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etishi va yangi qiymat
yaratish darajasiga qarab quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
- materiallar va detallar;
- kapital shaklidagi mulk (inshootlar, yordamchi dastgohlar);
- yordamchi materiallar va xizmatlar. Ular tayyor mahsulotning
asosini tashkil etmaydi, uning sifati, ko‘rinishi,
xususiyatlarini oshiradi,
mahsulotni tayyorlashga xizmat qiladi. Xarajat sifatida mahsulot
tannarxiga qo‘shiladi. Masalan, yozuv qog‘ozi, moylovchi yog‘lar, tosh-
ko‘mir – yoqilg‘i sifatida, qalamlar, ip, podkladka materiallari va h.k.
Tayyor mahsulot asosini xomashyo va yarim fabrikatlar, detallar
tashkil etadi. Mahsulot ishlab chiqarish rejasi (programmasi) korxonani
rivojlantirish rejasining yoki biznes rejaning eng muhim qismi hisob-
lanadi. Rejaning bu qismida ishlab chiqarishga mo‘ljallangan mahsulot
hajmi
uning turlari, navi va sifat ko‘rsatkichlari bo‘yicha korxona
majburiyatlari ko‘rsatiladi.
Mahsulot ishlab chiqarish rejasida natural ko‘rsatkichlar muhim
o‘rin tutadi. Masalan, tonna, metr, kilobayt, soat, kubmetr kabi ko‘rsat-
kichlar. Ular yordamida har bir mahsulot turi bo‘yicha kimga qancha
miqdorda mahsulot ishlab chiqarish mumkinligini, mahsulot birligi
uchun ketadigan ish vaqti yoki energiya xarajatlari, mehnat sarf-xarajat-
lari (xomashyo, materiallar, yoqilg‘i) miqdorining me’yorini
bilish
mumkin bo‘ladi. Bundan tashqari natural ko‘rsatkichlar yordamida
korxonada xomashyo materiallarga ishchi-xizmatchilarga bo‘lgan
talabni, mehnat haqi to‘lovlari miqdori, har birining mahsulot uchun
mehnat haqi (bahosini) to‘lovini aniqlash, ishlab chiqarishdagi barcha
bo‘g‘inlar (uchastkalar) o‘rtasida mutanosiblikni ta’minlash, ishlab
chiqarishni tashkil etish shakllarini – (konsentratsiyalashtirish, ixtisos-
lashtirish, kooperativlashtirish, kombinatlashtirish) tanlash, xomashyo
resurslari bilan ta’minlash, ularning zaxiralarini
miqdorini aniqlash
imkoniyati yaratiladi. Natural ko‘rsatkichlar korxona va tarmoqlarning
o‘ziga xos tomonlarini, xususiyatlarini ham ifoda etadi. Ishlab
chiqarishni rag‘batlantirishga yordam beradi. Bularning hammasi ishlab
chiqarishni rejalashtirish jarayonida albatta hisobga olinishi zarur. Aks
218
holda ishlab chiqarish jarayonida yil davomida uzilishlar, turib qolishlar,
natijada ish vaqti, dastgohlar unumdorligi,
quvvatidan va boshqa resurs-
lardan foydalanish samarasiz bo‘lib chiqadi, unumsiz xarajatlar paydo
bo‘ladi. Shuning uchun mahsulot miqdorini uning xususiyatlari va
sifatini to‘g‘ri va to‘laroq ifoda etuvchi ko‘rsatkichlar to‘g‘ri tanlab
olinishi lozim. Masalan, gazlamalarni pogon va metrlarda, gilamlarni –
kv.m. va dona hisobida, g‘ishtni – donada ishlab chiqarish rejalashtirila-
di.
Mashinasozlikda dastgohlar, mashinalar, uskunalarning iste’molga
yaroqli xususiyatlarini to‘laroq ifoda etuvchi ko‘rsatkichlar ishlatiladi.
Masalan, yigiruv mashinalari dona hisobidan
tashqari ming yigiruv
veretenda o‘lchanadi, o‘zgaruvchan tok generatorlari dona va ming
kilovatt, elektrovozlar – dona va ming ot kuchi, akkumulyatorlar – dona
va mln. amper soat, skreperlar – nafar va cho‘michining hajmi ming
kub m. hisobida o‘lchanadi.
Qora va rangli metallurgiyada mahsulot sifatiga bozor tomonidan
yuqori darajada talablar qo‘yilmoqda. Masalan, metall tarkibi sifatini
yaxshilash, prokat va trubalarning tarkibida umuman metall hajmini,
tonnadagi og‘irligini kamaytirib, ularning
yuqori sifatdagilarini va
tonnali bo‘lganlarini salmog‘ini oshirishga zaruriyat tug‘ilmoqda.
Mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarish va uni iste’molchiga yetkazib
berish ular tarkibida shartli birlik o‘rniga oziqa moddalar mavjudligini
hisobga olgan holda amalga oshiriladi, demak mahsulotning iste’mol
qiymati, iste’molga yaroqlilik darajasi yuqori o‘ringa qo‘yiladi.
Buyurtmachilar portfelini shakllantirishda ular talabiga ko‘ra mahsulot
ishlab chiqarish natural o‘lchovlarda (reja tuzishda) mahsulot turi va
navi (nomenklaturasi va assortimenti) tushunchalari muhim ahamiyatga
ega bo‘ladi.
Biz kundalik hayotimizda turli iste’mol ehtiyojlarimizni qondirish
uchun turli tovarlar guruhlaridan ma’lum assortimentdagi tovarlarni
tanlaymiz. Tovar iste’molchilar xohishiga qancha ko‘p
mos kelsa, ishlab
chiqaruvchi shuncha ko‘p muvaffaqiyatga erishadi. Gap shundaki, ishlab
chiqaruvchilar iste’molchilarni izlab topishlari, ularning talablarini
yuzaga chiqarishlari, keyin shu tovarni yaratishlari va sotishlari zarur.
Do'stlaringiz bilan baham: 
