|
Qoraxoniylar davlati. X-asrning ikkinchi yarmida Ettisuv, Sharqiy Turkistonda turkiy elatlar ittifoqi natijasida Abdulkarim Sotuq Bug‗roxon (859– 955) boshchiligida Qoraxoniylar davlati tashkil topadi.
Minorai kalon (Katta minora), Arslonxon minorasi — Buxorodagi meʼmoriy yodgorlik.
. Qoraxoniylar qisqa vaqtda katta hududlarni istilo qiladi. Bug’roxon vorislari Markaziy Tyan-Shan va Ettisuvni egallaydi. Shundan keyin Movarounnahr istilo etiladi. Ammo XI asr o’rtalarida Qoraxoniylar saltanati ichki ziddiyatlar sababli G’arbiy va Sharqiy xoqonlikka bo’linib ketadi. G’arbiy xoqonlik markazi Samarqand bo’lib, uning tarkibiga Movarounnahr kirgan. Sharqiy xoqonlik markazi Sharqiy Turkistondagi Bolasog’un shahri bo’lib, uning hududi Talas, Isfijob, Shosh (Toshkent), Farg’ona, Ettisuv va Qoshg’ar yerlaridan iborat edi. Sulton Sanjar (1118 – 1157) zaiflashib qolgan qoraxoniylarni vassaliga aylantiradi. 1211-yilda Muhammad Xorazmshoh esa Movarounnahrda qoraxoniylar hukmronligiga chek qo’yadi. Qoraxoniylar davrida Movarounnahrda yirik feodallar – dehqon mulkchiligi yakun topadi, ―dehqon‖ atamasi esa ziroatachilarga nisbatan qo’llaniladigan bo’ldi.
G’aznaviylar davlati. 961-yilda Somoniy hukmdor Abdul Malik vafot etadi va shundan so’ng davlat zaiflashganligidan foydalanib, G’azna mulki turkiy qavmga mansub qobiliyatli lashkarboshi Alptegin qo’liga o’tadi. Shu tariqa G’aznaviylar davlatiga asos solinadi. Ammo ba‘zi tarixiy manbalarda Sabuqtegin G’aznaviylar davlatining asoschisi sifatida ta‘riflanadi. 997-yilda Amir Sabuqtegin vafot etadi va uning kichik o’g’li Ismoil taxtga o‗tiradi. Ammo 998-yilda harbiy jasoratlari uchun Sayf ud-davla ‘’saltanat qilich’’ degan nomga sazovor bo’lgan, Sabuqteginning ikkinchi o’g’li Mahmud (998 – 1030) taxtni egallaydi. Sulton Mahmud kuchli qo’shin tuzib, juda ko’p bosqinchilik yurishlarni amalga oshiradi. Uning davrida G’aznaviylar davlati nihoyatda kuchayadi.
G’aznaviylar davlati hududi
1002- yilda Bag’dod xalifasi Mahmud G’aznaviyga hukmronlik qilish uchun yorliq yuboradi. U XI asr boshlarida Amudaryo bilan belgilangan shimoliy chegaralarni Qoraxoniylar bilan kelishib olgach, o’zining harbiy yurishlarini Hindistonga, G’arbda – Xuroson va unga chegaradosh hududlarga qaratadi. Sulton Mahmud Hindistonga 17 marta yurish qiladi va u erdan juda ko’p boyliklar va asirlarni olib keladi. 1008-yilda Balx yaqinida Mahmud G’aznaviy Qoraxoniylarni engadi va Xuroson, Chag’aniyon,Xuttalon g’aznaviylar tasarrufiga o‗tadi. 1010 – 1011 yillarda G’ur viloyati, 1024-yilda Sug‗d egallanadi. 1017-yilda Mahmud G‗aznaviy Xorazmga yurish qiladi. Bunga sabab uning kuyovi va ittifoqchisi xorazmshoh Ma‘munning qo’zg’olonchilar tomonidan o’ldirilishi bo’ldi. Xorazm egallangach, Sulton Mahmud ―Ma‘mun akademiyasi‖ olimlari, jumladan, Abu Rayhon Beruniyni G’azna shahriga olib ketadi. 1030-yilda Sulton Mahmud G’aznaviy vafot etadi. Taxt Mahmud vasiyatiga o’G’li Muhammadga ixtiyoriga ‘‗tadi. Ammo Mahmudning katta o’g’li Maьsud (1030 – 1041) taxtni ukasidan tortib oladi. Sulton Ma‘sud davrida G’aznaviylar davlati inqirozga yuz tuta boshlaydi. Dastlab Xorazm o’z mustaqilligini tiklaydi. G’aznaviylarning kelajakdagi yirik raqibi b’‗lgan yangi sulola Saljuqiylarning siyosiy kurash maydoniga kelishi ham sulton Ma‘sud davriga to’g’ri keladi. Mahmud G’aznaviyning ruxsati bilan Shimoliy Xurosonga joylashib olgan saljuqiylar vaqti kelib G’aznaviylar asosiy raqibiga aylanadi. Mahmud G’aznaviyning ruxsati bilan Shimoliy Xurosonga joylashib olgan saljuqiylar vaqti kelib G’aznaviylar asosiy raqibiga aylanadi.
Saljuqiylar 1035-yilda Niso shahrini, 1037-yilda esa Marv viloyatini egallab, Bag’dod xalifasiga hokimiyatni boshqarish uchun yorliq so’rab elchi jo’natdilar. Keyingi yillarda Saljuqiylar Tog’rul boshchiligida G’aznaviylarga bir qancha zarbalar berib Xurosonning katta qismini egallab oladi. 1040- yil mayda Marv yaqinidagi Dandanakon yaqiindagi jangda Sulton Ma‘sud qo’shinini Saljuqiylar tor-mor keltiradi. Sulton Ma‘sud G’aznaga qochadi, ammo o’sha erda o’ldiriladi va Taxtni Ma‘sudning ukasi Muhammad egallaydi. Lekin Ma‘sudning o’g’li Ma‘dud (1041 – 1048) Muhammadni o’ldiradi va taxtga keladi. Ammo Sulton Ma‘sud vorislari G’aznaviylar davlatining ilgarigi qudratini tiklashga muvaffaq bo’la olmaydi. G’aznaviylar davlati XII asr oxirlarida hozirgi Afg’oniston hududida tashkil topgan yangi davlat – G’uriylar tomonidan tugatildi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
