IV BOB. HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI VA EKALOGIYA 4.1-Ekaogik manitoring Bizni o‘rab turgan tabiat yoki atrof-muhitning monitoringi biosferaning holatini kuzatish va undagi o'zgarishlami uzoq vaqt davomida o‘rganish hamda baholashni o'rganadi. Bundan tashqari antrapogen omillar ta’sirida inson sog'ligi boshqa tirik organizmlar ning rivojlanishiga ta’sir ko'rsatuvchi jiddiy vaziyatlaming oldini olishni maqsad qilib qo'ygan. Monitoring kuzatishlaring hajmidan kelib chiqib, o'rganadigan joyning katta-kiehikligiga qarab monitoring uchga bo'linadi: global, hududiy va lokalfhir-hiriga bog‘liq) monitoring. Global monitoringning bosh vazifasi-butun dunyoda bo'layotgan jarayonlarni va antrapogen omillaming biosferaga ta’sirini o'rganishdir. Hududiy monitoring-o‘z ichiga ma’lum bir hududda kechayotgan jarayonlarni, ularning boshqa hududlardan ko'ra rivojlanishidagi farqi, antrapogen omillaming shu joyda tabiat ta’sirida o'zgarib borishi kabilarni o'rganadi. Lokal monitoringning vazifasi-tabiatda boradigan tabiiy jarayonlarni kuzatib borish, ma’lum bir hududda antrapogen omillar ta’sirini o'rganishdir. Bizni o'rab tuzgan atrof-muhitning monitoringi uzoq muddatli bir qator murakkab kuzatish tizimini o 'z ichiga olib biosferadagi o'zgarishlami aniqlavdi, antrapogen omillaming ta’sirida vujudga keladigan salbiy oqibatlami o'rganadi, inson va boshqa tirik organizmlarning hayotiy omillariga ta’sir ko'rsatadigan jarayonlaming kelib chiqishini komleks holda o'rganib boradi. Monitoring termini ekologiya faniga o'tgan asming 20 yillaridan so'ng kirib keldi, «monitoring» so'zi kishilarga atrof-muhitning holatini uzluksiz kuzatish so'zini anglatadi. Ilmiy adabiyotga monitoring so'zi 1972 yil iyunda o'tkazilgan BMT ning atrof-muhitni himova qilish bo'yicha konferentsiyasida kiritildi. Bugungi kunda monitoring so'zining ma’nosi atrof-muhitni nazorat qilish deb tushuniladi va o 'z ichiga uch asosiy ish vazifani oladi;
1) kuzatish va nazorat-bizni o'rab turgan atrof-muhitni uzluksiz kuzatib borish;
2) taxmin qilish (prognoz)-tabiatda tabiiy va antrapogen omillar ta’sirida bo'ladigan o'zgarishlami oldiudan aniqlash;
3) boshqarish - atrof-muhitda bo'ladigan tadbirlami boshqarish yoki tartibga olib borish.
Tabiiy muhitda kuzatishlar olib borilar ekan kuzatish olib borilgan joy bir necha obyektda borishi kerak ,aks holda olingan natijalarga ishonish qiyin bo’ladh Kuzatishlar bir necha joyda olib borilsa ularni taqqoslash va xulosa qilish imkoniyati yuqori bo’ladi. Bir marta yoki bir yillik ma’lumotlar ishonchsiz bo’ladi, tajribalarni bir necha yil davomida olib borish va olingan natijalardan qilish mumkin bo'ladi. Masalan, tuproq yoki o'simlik o'rganilayotgan bo'lsa bir necha marta ular yaxshilab o'rganiladi va bir-biri bilan taqqoslanishi hamda yilning turli vaqtlarida olib ko'rilishi ham yaxshi natija beradi. Maktab ekologik monitoringi bo'yicha olib boriladigan biota monitoring), atrof-muhitni hamda texnogen ta’sirlar kelib chiqadigan obyektlami o 'z ichiga oladi. Biota monitoringi o'simlik va hayvon bioxilmaxilligini, turlaming hayotchanligini, yashash areali bo'yicha turlar soniga qarab o'zgarib borishi, o'simliklaming fenologik fazalarini aniqlash, kapalak, ninachi, qushlar va boshqa hashoratlaming paydo bo'lishini hamda yo'qoiishini, o'simliklar qaysi fiorada yaxshi o'sishini (madaniy yoki tabiiy holda) va xokazolami baholashni o'rgatadi. Atrof-muhitning o'zgarishiga qarab har joyning o 'z bioindikatorlari tanlanadi ,qachonki ular tashqi muhitda bo'layotgan o'zgarishlami birinchi bo'lib qabul qiladi va sezadi. Bioindikator o'simlik va hayvon o'zigi yashash uchun tabiiy xavfni sezsa ular yashasha joylarini o'zgartiradilar. Ular sonidagi o'zgarishlar, kimyoviy moddalar bilan ifloslanish va turlaming tashqi muhitga reaksiyasi, bir turning kamayib borishi kabilar bioindikator organizmlar tomonidan tez qayd qilinadi. Tajriba olib boriladigan hududda imkon darajasida atrof-muhitning holati biodiagnostika qilib boriladi.
Fitosenozns yozib o'rganish (davriy bo'lib bir yilda bir marta o'tkaziladi); Bunda: - o'simlik qoplami yaruslar bo'yicha; - o'sim lik turlari soni, foyiz hisobida; - eng ko'p tarqalgan o'simlik turi, shkalada 1-5 ball hisobida; - o'simliklaming fenologik fazalarini o'rganish; - hayotchan turlar, shkalada l-3ba!l hisobida;
Faunani yozib borish; Bunda: -Tuproq va tuproq ostida faunada yashovchi turlar soni (yoz davomida 2-3 marta o'rganiladi); -qushlar va daraxt kavagiga uya qo'yuvchilar soni ( yoz paytida bir marta sanaladi). Atrof-muhit va texnogen obyektlarta’sirinl o'rganish monitoringi quyidagi ko'rsatkichlar orqali baholaydi. Xavoning ifloslanish darajasini baholash (bir yilda bir marta); - terak va archalardagi morfologik va anatomik o'zgarishlarga qarab (tashqi ko'rinishi, shoxlarining zararianishi, o’rtacha bir yilda o'sishi, poya diametrining yo'g'onlashuvi, yillik o'suv muddati, generativ organlarining shakllanishi); - qoming kimyoviy tarkibi, atmosfera yog'inlarining tarkibidagi kislotalik miqdori; - chang miqdoriga (bir kecha-kunduzda tushadigan yoki o'tiradigan chang miqdori); Tuproqning ifloslanishini baholash darajasi (bir yilda bir marta);.
