Iv asrning 70 yillaridan V asming ikkinchi yarimigacha amalda bo

QARLUQLAR DAVLATI

Qadimda Oltoyning g'arbida, so'ngra Irtish daryosining 0 'rta oqimida yashagan qarluq qabilalari VI-VII nsrlarda Turk xoqonligi tarkibiga kirgan. VIII aSr o'rtalnrign kelib Ettisuvdn davlatlariga asos solganlar. Mamlakat poytaxti etib Chu dnriyosi shimolidagi Suyob shahri belgilangan. Marnlakat hukurndorlari "yabg•u" yoki "jabg•u" deb yuritigan.
Qarluqlar davlati shintol va sharqdan Elsuvi dariyosi vodiysi va chigil qabilasi yaylovlarigachț g'orbdan yurti va Farg'ona vodiysi, esa yag•molar vohasi Va SHarqiy Turkiston bilan chegaralangan. Qarluqlarning poytaxtdan tashqari eng yirik shaxarlari JOI, Navkat, Karmankat va Yor kabi shaxarlar savdo-sotiq markazi bo•lgan.Qarluqlar asosan jun va junli mahsulotlar savdosi bilan shug'ullanganlar. Xususan : gilam, sholcha, namat.
X asrda qarluqlar Movarounnahming shimoliy hududlarini egallab, SHosh atrofi, Farg'ona va Zarafshon hududlariga ko•chib kelib muqim yashab qoladilar, Aynan ushbu davrda ya'ni X asrda qarluqlar islom dinini qabul qildilar
27
Muqanna bostirilsada mahalliy aholining arablarga qarshi harakatlari toixtamadi. SHulardan biri 806-yildn Samarqandda boshlandi Unga arab lashkarboshisi Rote ibn Lays boshchilik qildi. Qo•zg'alon Samarqanddan tashqari, SHosh. Frag•ona. BuxOrO. Naxshab va Xorann viloyatlariga ham tarqaldi. Xuroson noibi Ma'rnun O'Sha vaqtda Movarounnahrda katta nufuzga ega bo•lgan dehqon Somonxudotning nabiralari Null. Ahmad va Yahyolar yordamida Samarqanddagi bu harakat ham bostirildi. Rofe ibn Lays qo'lga olinib xalifalikga taslirn boⁱ lishga majbur qilindi.
ARAB .XALIFALIGIDA DAVLAT BOSIIQARUVI VA SOLIQ TIZIMt

• 
  Xalifalar huzurida davlat ishlarini ko•rib chiquvchi maxsus lengash — Devon ad-Dar tashkil qilingan bo•lib u uchta vazirlikdan iborat bo'lgan. Bular : Devon al-mashriq. Devon al-mag'rib va devon al-haraj Movarounnahrga qarashli masalalar Devon al•mashriqda ko•rib chiqilar edi. Devon ishlariga bosh vazir — Vazir ul•vuzaro (ulug• vazir) rahbarlik qilar va u xalifaning ishonchli kishisi sanalgan. Harbiy ishlarga masul shaxs — Amir ul-umaro deb yuritilgan.
  

Arab xalifaligi dmTida quyidagi soliqlar mavjud boⁱlgan:

• 
  Jiziya — Islomni qabul qilmagan aholidan yig'iladigan jon solig'i,
  
• 
  Zakot — mol-mulkning 1/40 qismi hajmida olinadigan soliq.
  
• 
  Xiroj — hosilning 1/3 qismida olinadiga er solig'i.
  
• 
  Ushr (arabcha "o•ndan bir") — idora ishlari uchun daromadning 1/10 qismi hajmida olinadigan soliq.
  

26
Bulami vayronaga alangan Quvadagi budda Ibodatxonalari Va yoki Afrosiyob saroy devorlaridagi Odam rasmlarining ko'zlari o•yilib, bo•ynilariga qilich bilan chizib yuborilganida ko•rish mumkin.
Xalifa Umar ibn Abdulaziz (717-719) mustamlaka hududlardagi murakkab vaziyatni inobatga Olgan holda mahalliy aholi bilan kelishish siysatini amalga oshira boshladi. U yangi erlarni bosib olishni bundan buyon to•xtatish va moliyaviy islohat O'tgazish haqida fannon berdi. Islomni qabul qilganlardan xiroj va jiziya soliqlari bekor qilindi. Ammo islomni yangi qabul qilgan Movarounnahr amaldorlari qolgan soliqlami ham to•lamay qo•yadilar. Oqibatda Umar ibn Abdulaziz farmonni bekor qilib. barchadan jiziya solig•i olishga farmon beradi. Natijada aholi Orasidan yoppasiga islomdan chiqib, eski dinlarga qaytish va noroziliklar kuchaydi. Noroziliklar oxir oqibat qo'zg'alonlarga Olib keldi. Bunday biri 720 yilda hokimi G'urak va Panikent hokimi Divashtich rahbarlik qildi. Ularga yordam berish uchun Ettisuvdan turk askarlari ham keldilar. Ammo katta harbiy kuch yordami bilan bostirildi. Ammo besamar ketmadi,
Xuroson noibi Ashros islOmni qabul qilganlardan xiroj va jiziyani Olmaslikni buyurdi. Ashrosdan SO'ng Xurosonga noib bo'lgan Nasr ibn Sayyor (738-748) mavqeyini mustahkamlash uchun moliya islohatl o•tga7di. Arab Zodagonlari va mahalliy aholi O'rtasida munosabatlarni yaxshiľash yo•lida O'ZI namuna sifatida buxorxudotning qiziga uylandi (qadimda Bu..xoro hukumdorlarini — Buxorxudot deb ulug•lashgan).
VIII asrning 40-yillarida Arab xalifuligida toj•u tzL%t uchun kurash nihoyatda kuchaydi. Xususan Muhammad payg•ambar (s.a.v.) ning amakisi Abbosning evamsi Muhammad ibn Ali xalifalik taxti uchun kurash boshladi. Amalda hokimyatda bo•lgan Ummaviylar sutolasi Abbosiylar tomonidan payg•ambar avlodlarini qirib tashlashda ayiblanganlar. Mahalliy xalq orasida xam bu davrda so•ngi ummaviy xalifa Murvon (744-750) ga nisbatan norotilik nihoyatda kuchaygan edi. Ummaviylarga qnrshi aholini Oyoqga turgazish uchun abbosiylar atrof Viloyatlarga O'z targ•ibotchilarini yubordilar. SHunday targ'ibotchilardan eng mashhuri 747 yilda Xuroson va Movarounnahrga kelgan kufalik Abu Muslim edi (Kufa shaxri Iroq davlati hududida). Dastavval Abu Muslimni Xurosonlik arab zodagonlari va mahalliy dehqonlar qo•llab quvvatlaydi. Keyinchalik burun Oholi unga ergashgach 747 yilda Marvda Abu Muslim qo'zg•aloni nomi bilan tarixga kirgan boshlandi. 749 yi!da xalifalik poytavti Damashq Shahrini ishg•ol qildilar, Marvon Il taxtdan ag•darildi. Taxtga Abbosiylar naslidan bo•lgan yangi xalifa Abul Abbos Saffoh (750-754) o•tqazildi, Abbosiylar davlat poyta.xtini Damashqdan Bag'dod shtxriga ko•chirdilar. Qilgan xizmatlari uchun Abu Muslim Bag'dodda davlat va harbiy kuchlarning yuqori lavozimiga tayinlandi. Ammo tez orada uni Movarounnahr va Xurosonga noib qilib yubordilar. Bunga Sabab uning obro•si xalq orasida kundan-kunga ortib borayotgani cdi.
750-yilda xalifalik taxtiga yangi sulola abbosiylar kelsada. mahalliy aholining ahvoli oĺzgarmadl
Soliqlarva majburiyatlarda hech qanday o 'zgarish bo•łmadi. Oqibatda 750-yilning oxirida Buxoro aholisi qarshi ko•tardi, Ammo Abu Muslim tomonidan bostirildi.
Xalifalikda ummaviylar va abbosiylar o'rtasidagi raqobatdan foydalanib, Xitoy imperatorining askarlari Arab xalifaligi mulki bo•łgan Turkistonga bostirib kiradi. Biroq tez orada Abu Muslim tomonidan yuborilgan harbiy kuch 75 1 yilda Xitoy qo•shini Talos vodiysida tor•mor keltirib mamlakat hududidan quvib chiqardi
Abu Muslim abbosiy xalifalarga Sidqidildan ximat ammo abbosiy hukumdorlar unga ishonmas edilar. 755-yilda qurol•yarog'siz saroyga tashrif buyuran Abu Muslim xalifa buyurug•iga binoan Oĺldirildi. Aynan shu hodisa Movarounnahr va Xurosonda abbosiylarga qarshi xalq xarakatlarining avj Olib ketishiga sabab bo•ldi.
25
Afg'onlsfonlng shîmoll. Eronning shimoliy sharqiy qîsmî hamdaJanuhîy Turkmanlstondan to Amudariyogacha bo •lgan xududlarni arablar Xuroson deh nomlashgan.

Xuroson ishg•ol qilingach arablar Movarounnahr (ya'ni "dariyOning nargi tomoni") ga qarab harhiy harakntlami boshladilar. Arablar dastlah Movarnunnahr shaharlariga islom dinini yoyish va mahalliy hokimlarning harbiy salohiyatini sinash maqsadida hujumlar qilganlar. Movarounnahrga ilk hujumlar 654 yildn Maymurg• va 667 yildn Chog•nniyondan boshlandi. SHuningdek Xorazm ikki bora talon-taroj qilindi. Buxorolik tarixchi Narshaxiyming ma•łumot berishicha Umrnaviylar sulolasining asoschisi Moviya I (661-680) 673 yîlnîng kuzida Ubnydulloh ibn Ziyodga Amudariyodan kechib o•tishga va Buxoroga hujum qilishga farmon beradi. Ubaydulloh ibn Ziyod qo•shini Buxoro atrofidagi Poykand Romitonni ega]lashadi va Buxoro hukumdori qo'shinlarini engib o•zi uchun manfatli Shartnoma imzolashga muvofaq bo•ladi. Sulhga ko•ra BtLxoro bir lak (yuz ming) dirham tovon to•ltLshi. to•rt ming asir Va turli qimmatbahO buyumlar berishi kerak edi. Ortga qaytishda Ubaydulloh qo'shini Termizni ham egallaydi
Xalifalikning Movarounnahrni egallash uchun harbiy harakatlari Qutayba ibn Muslimning Xuroson noibi etib tayinlanishidan so•ng boshlandi. Qutayba 705-yilda birinchi bo•lib Balxni ishg'ol qildi. Tez orada CHOg•aniyon ham jangsiz taslim bo•ldi. Qutayba qiyinchilik bilan Poykandni egallagach, BLxoro tomon qo•shin tortadi va 709- yildn Bwxoro ham egallandi. Bu.xoroliklar har yili o•lpon to•lashga va arablarga uylarining yarimini bo•shatib berishga mąibur qilindi. 710-yilda Naxshab va Kesh bosib Olingach. Qutayba Samarqandni bosib olishga tayyorgarlik ko'ra boshladi. Ammo Xorazrn hukumdori CHog•on ukasi Hurzod boshliq qo'zg'alonehilarni bostirish uchun Qutaybadan madad so•raydi. Qulay fursatdan foydalangan Qutayba ibn Muslim 711-yildn Xorazmni egalladi. 712-yilda bo•lsa Samarqand ishg'ol qilindi. Samarqand hokimi GSurak (710-737) arablarga qarshi kurash olib bordi. Arnmo kuchlar teng bo•lmngan jangda mag•lub bo•lib arnhlar bilan sulh tuzishga ma»ur bo'ldi. Sulhga ko•ra (ya•ni Samarqand) xalifalikga qaram ekanligini tan Oladi va buning evaziga G•urak So'g'd hokimi lavozimida qoladi.
Qutayba qo•shinlari 713-yildn Choch markazi Madinat ash-Shoshni egallashdi, 715—yildn bo•lsa Farg'ona vodiysi uzil — kesil egallanib. Koshg•argacha kirib bordllar. Ammo bu vaqtga kelib Qutayba xalifa Sulaymonga qarshi ko•targani bois arab askarlari trnonidan Farg•onada o'ldiriladi.
Aynan Qutayba davrida Islom dini targ•ib qilish kuchaydi. Xususan Bu.xoro shaxri markazidagi zardyshtiylar ibodatxonasi buzib tashlanib uning o•mida jome masjidi barpo qilindi.
qo•łyonnalar asarlar yo'q qilindi. Hatto masjidga kelib ibodat qiluvchilar uqun 2 dirhamdan pul hadya ctishni joriy qildi. Arablar o•zlari bosib Olgan erlarda mavjud bo'lgan boshqa dlnlarni yo•q qildilar. 24
Qadimgi so'g 'diy bitiklar quyidagi hududlardan topib o'rganilgan:

1. 
   Samarqandning Afrosiyob idan
   
2. 
   Panjikent sharridagi Mug I 'asidan
   
3. 
   Sharqo• Turkis'ondagi Turfan sharridan
   

Ma 'lumot a.vtish kerakki. so 'g 'd holalaiga 5 yoshdan hiçob kitoh ishlari o 'rgatilgan. 20 yarhga to 'Igach ular sardo ishlari bilan 0 ':ga sayohat qilar edilar. Shu sabab O 'Na Osiyo savdosida so 'g 'd xalqi yetakchi ho 'Iganlar.
B undan tashqari Turk xoqonligi o•rta Osiyoni zabt etgach turkiy run (ko•kturk) deb nom Olgan qadimiy turk yozuvi harn kirib kelgan. Bu yozuv 3840 harfdan iborat bo'lib. tosh va yog'ochga o•yib yozishga nihoyatda qu'ay edi. Ko'kturk bitiklari quyidagi hududlardan topib o•rganilgan:

1. 
   A vvalo Oloy va Sharqiy Turkistondan (bu yerdan topilgan yoatvlar kultegin Va Bilga xoqon hitiklari nomlari bilan ham mas'Lrur)
   
2. 
   Shuningdek , Yettisuv, Farg'ona va Zarafshon vodiylaridan
   

SAYAT

o•rta asrlarda ta•sviriy san•at va haykaltaroshlik ravnaq topdi. Bunga asosiy sabab budda dinining kirib kelishi edi. V-VII asrlarga xos haykallar va Suratlar quyidagi manzilgohlardan topilgan:

• 
  Surlon vohnsidngi — nolaliktepa man:ilgohidan
  
• 
  Zararshon vodiysidagi— Panjikenl. Varuxsha va Afro.sOob sliaxarlaridan Far•g'ona vodiysining — Quva shaxridan
  

Yuqoridagi shavarlar ichida ganch va naqsh yog•och o•ymakorligining markazi — Varaxsha shaxri bo •Igan.
Buddaviylik ibodatxonalaridagi mahobatli haykallar quyidagi manzilgohlardan topilgan.

• 
  Farg•ona vodiysidagi Quva shaxridagi budda ibodatxonasidan va QO 'rgonterw tumanidagi Ajinatepn manzilgohidan. (aynan Ajinatcpadan 12 metr balandlikdagi budda haykali topilgan)
  

Shuningdek Samarqand naychilari. Buroro qiziqchilari va Choch raqsi ham butun Sharqga mashxur
6-mavzu: ARAB XALIFALIGI TOMONIDAN O'RTA OSIYONING FATII
ETILISIII

• 
  Bugungi Arabiston yarimorolida qadimiy arab qabilalari to VII a.Srga qadar tarqoq holda yashar edilar. Aynan VII asr boshlarida arablami yagona e'tiqod asosida birlashtirish harakati boshlandi, Bu buyuk e•tiqod yakkaxudolikga asoslangan Islom dini Cdi.
  

Islom — arab tilida "boSysunish" , gitont etish" degan ma•nolarni bildiradi.
Arablarni islom dini asnosida yagona davlatga birlashtirish ishiga Makka shahrida dunyoga kelgan Allohning rasuli (elchisi) Muhammad (s.a.v.-sallollohu alayhu vasallam) ibn Abdulloll (570632) rahbarlik qildi. Yangi din islomni qabul qilib. Rasrullohga ergashganlar "muslim'• (musulmonlar) deb ataldilar. Arablarni birlashtirish jarayoni Makkadan boshlanib keyinchalik Madinaga ko•chadi va 630 yilga kelib arablar yagona davlatga birlashdilar, Muhammad (s.a.v,) vafot etgach, uning eng yaqin mamlakatni idora qildilar. Ular payg•ambar o'rinbosarlari ya'ni "xalifa"lar deb e' Ion qilingan. Aynan shu sabab bu davlat Arab xalifaligi nomi bilan tarixga kirgan
23
VII asr G'arbiy Turk xoqonligi poyttLxti CHoch shlxriga ko'chirilgan va ayni shu davrdan CHoch tangasi zarb qilina boshlangan. CHoch tangaqining old tomonida hukumdor tasviri bo•lsa orqa qismŔ Ot. gajak dumli bars va yoki qoplon tasviri. ba•zan sulolaviy ayri tamg•a tushirilgan. Ayrim tangalarda hatto hukumdorga yonma yon tarzda malika (xvatun ya•ni turkiyda xotun) tasviri ham tushirilgan. Bu malikalar bir vaqtning o•zida bosh vazir bo'lganligini anglatadi.
CHoch va Eloqda savdo sotiqning rivojiga bu ikki shaharning savdO karvoni ustidajoylashganligi edi. Ushbu shaharlarda konchilik ham rivojlangan.