E nnllai davrida aholi ikki tilda so'zlashgan. Mahalliy aholi turkiy tildan foydalangan bo•lsa, so'gid tili asosan xalqaro savdo tili sifatida ishlatilgan. tilidan Farg'ona. Ettisuv, SHarqiy Turkl.ston Fa X/ioy hududida ham foydalannga_ru
V-VI asrlarda so'g•d, XOrazm va enal yozuvlari tarqalgan. Eftallar alifbosi qadimiy Pgqtriyo_ yozuvi asosida shakillangan Va 25 harfdan iborat bo•lgan. Yozuv chapdan o•nga tomon yozilgan.
V asrda O'rta Osiyoda shishasozlik rivojlandi. Oi rta Osiyo shishasi rangdorligi. yorqinligi va tiniqligi -jihîiidan Vizantiya shishasidan ustun turgan. Xitoy imperatori saroyini bezashda harn aynan O' rta Osiyo shishasidan foydalanganlar.
O •rta Osiyo madaniy an 'analari qo'sllni marnlakatlar Cron sa Ilindiston ta'sviriy• uslublari bilan uyg•unlashib, ilk o•rta asrlar madaniyati shakillanishida mustahkanl poydevorga aylangan.
Enallar davlati 563-567-yillardagi Turk xoqonligi Va Eron Sosoniy!arining hujumi natijasida barharn topdi.
3-mavzu: TURK XOQON LIGI
asr o 'rtatarlda Oltoy va Januhiy Sih/rdayashagan turkiy xalqlaryagona davlatga birlashdilar. Bu davlat larixga Turk koqonligi nomi bilan kirgan. Davlat asoschisi Butnin edi. 552-yilda numin "xoqon" deb e•lon qilindi. Oltoy xoqonlik ynyrkazj deb e•lon qilindi. Turk g'arbga tomon yurishiga (stami rahbarlik âildi, Istamiga "Yahg•uxoqon " unvoni berildi. Dastavval Yettisuvva Sharqiy Turkistonnl ciot shim 55S-Yilda Sirdaryo va Orol dengizi bo•ylarini egallab, Eftallar davlati Chegarasiga etiWkelgan. Ayni shu¯ Voqeadan so•ng Enallar dvalati shimolidan Turk xoqonligi. janubda bo•lsa Eron Sosoniylari xavf sola boshladi. Bunday Vaziyatdan foydalangan Eron qo'shini Eftallarga qarashli Chog'aniyon va Toxnriston viloyatlarini bosib oladilar.
Eron sosoniylari hukumdori Xusrav I Anushervon (531-579) Eftallar davlati zulmidan qutilishdan manfatdor edi. (484 .vilgi È.ftallar va Sosoniylar o •rtasidagi urus/' 'ukuniJi eslang). SHu maqsadda Turk Xoqo@igi qo•mondoni Istamining qiziga uylanadi. C)'7aro nikoh orqali tashkil topgan turklar va sosoniylar ittifoqi endilikda enallar davlatiga qarshi harbiy harakat boshlaydilar. Eron sosoniylar qo•sliini 563-yilda Enallarning janubiy shahri Balxga hujum boshlaydi. Ayni vaqtda shimoldan turklar ham harbiy harakat boshlaydilar. Turk xoqonligi qo'shini dastavval Parak (Cllirchiq) daryosidan O'tib CHOCh (Toshkent) ni egallayilar, Keyinchalik Sirdariyodan o•tib, Zarafshon Vodiyosiga
-keladilar. 567-yilda Buxoroga hujum boshlanadi va 8 kun davom etgan janglardan so'ng Buxoro turklar tornonidan isllg•ol qilindi. Shunday qilib ikki tomondan hujumga uchragan Enallar davlati barham topdi.
Enallar davlatini zavOliga sababchi bo•lgan Turk xoqonligi va Eron sosoniylari enilikda bu davlat hududlarini O'zaro taqsimlab oldilar. Xususan Amudaryoning janubidagi viloyattar Eronga,
Amudaryoning o ing qirg'og•idan to Kaspiy dengiziga qadar viloyatlarTurk xoqonligi tasarrufiga o•tadi. Xafaqat Eftallar¯davlati hududi balki ular idora qilib kelgan Buyuk ipak yo•li ham taqsimot qilindi. Amudaryodan to Suriyaga qadar bo•lgan savdo yo•llari Eron tasarrufiga O'tgan U:oq Sllarqdan Eronga qadar savdo yo'llarini turklar nazorat qiladigan bo'Idilar.
19
Shuningdek davlat oldidagi xizmatlar uchun ma'murlarga hukumdor nomidan hadya qilingan erlar ham bo'lib u —suyurg•ol deb yuritilgan. Bunday erlar barcha to•lovlardan ozod qilingan Va avloddan — avlodga meros tariqasida o'tgan-
Chig•atoy ulusining bo•linishi. Sizga ma•lurnki CHig•at0yga otasi CHingizxon tomonidan uch viloyat — Ettisuv, Sllarqiy Turkistan va Movarounnahr hadya qilingan bo'lib bu xududlar yagna nom bilan CHig•atOY Illusi deb yuritilgan. CHig•atoy va uning vorislari bu ulusni Elsuvi Ettisuvdan turib idora qildilar (to Kebekxonga qadar) .
Movarounnhrga kelgan mahalliy aholi singari boshlaydilar. ST-lu sabab Ettisuvdagi ulumi qoraunas (duragay) deb nornlaganlar. navbatida O'troqlashgan Movarounnahrdagi Ettisuvdagilami Jete (qaroqchi, bosqinchi) deb ataganlar. Ushbu qarama• qarshilik Oxir oqibatda XIV nsrning 40-yillarida CHig•atoy ulusining ikkign bo i linishiga Sabab bo•ldi. SHunday qilib CHig•atoy ulusining Ettisuv va SHarqiy Turkiston qismi deb ataln boshlandi. 1348-yilda ushbu taxtiga CHig•toy vorislaridan bo•lgan Tug'luq Temur o•tirdi. Cllig•atoy ulusining g•arbiy qismi — Movarounnahr mustaqil idora qilina boshlandi.Btj bo•lsa yangi hukumdori Tug•luq Temurga aslo yoqmasdi. SHu boisdan u bir necha bor Movarounnahr ustiga qo•shin tortgan.
15-mavzu: ETNIK JARAYONLAR VA O'ZBEK XALQLNING SIIAKILLANISIII
Bugungi O'zbekiston hududida qadimda Oi troq so •g'dtylar. haqtriyaliklar. Xora:miylar, farg'onaliklar, shashliklar. yarim chorvador qang'/ar, ko•chmanchi sak-massagetlar kabi xalqlar yashaganlar. Anan ular o•zbek xalqining etnik shakillanishida asos bo•lganlar. Slluningdek turli davrlarda O•rta Osiyoga kirib kelgan turli ko•chmancbi xalqlar xam ushbu etnik shakillanishga ta•sir qilgan.
Yuqorida nomlari keltirilgan bu etnos (millat) lar asosan turkiy Va shargiy eroniy tillarda so•zlashganlar.
O •rta Osiyoda hukum Surgan Qang• davlati davrida turkiy xalqlar mamlakatda etakchilik qilgan. Olimlar Qang' davri madaniyatini "QOvunchi madaniyati" deb nomlmshgan. Antropolog olimlarning takidlashi bo•yicha bugungi va voha tojiklariga antropologik qiyofa aynan shu davrda shakillangan.
VI' asrdan 0 •Ikaml: Turkistan deh atala boshlangan.
VIll asrda O•rta Osiyoga Kirib kelgan bosqinchi arab va ajarn (rots) lat, mahalliy xalqlar etnogoneziga deyarli la'sir etmaganlar.
Qoruxoniylar dnvrida davlat hokimyatining turkiy sulolnlnrya o•tishi bilan tashkil bo•lgan etnik jarayon. o'zbek xalqining shakillanishida yakuniy bosqich ho 'Idi.
IX•XII nsrlarda o•zbek xalqi shakillandi. Uning asosini o•lkamizda yashab kelgan ziroatkor va chorvador tub erli aholi tashkil qilgan.
Movarounnahrda yashagan qadimgi aholi m'lumki qadimdan ikki tilda: so'g•d va turkiyda so •zlashgan.
C IX nsrdn yagona turkiy til muhiti vujudga keldi. Natijada Va boshqa xalqlar ham sekin turkiylasha borganlar,
