Иқтисодий таҳлил ва статистика” кафедраси

13.4. Чакана савдо айланмаси ва талабни прогнозлаш
Талаб иқтисодий категория сифатида бошқарилмас хусусиятга эга бўлиб, у таклиф билан бевосита боғлиқдир. Таклиф деганда бозорга истеъмол учун киритилган товар ва хизматлар тушунилади.
Чакана савдо айланмаси тушунчаси моҳиятан аҳолининг шахсий даромадларини товар айирбошлаш жараёнидир. Истеъмолчилар талаби бу тўлов қобилияти демакдир, тўлов қобилияти бу моддий бойликка эгалик қила олишдир. Озиқ-овқат маҳсулотлари, устки кийимлар, оёқ кийимлари, газламалар, хўжалик моллари ва ҳоказо прогноз объекти ҳисобланади.
Аҳолининг ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларга бўлган талабини прогнозлаштириш натижалари, шахсий истеъмолнинг яққол кўринишини акс эттиради, бу орқали ишлаб чиқаришни мавжуд талаб асосида режалаштириш, иқтисодий тармоқлар ва уларнинг гуруҳлари ривожланиши, оптимал режалаштириш, чакана савдо айланмасини режалаштириш имконини беради.
Талаб ва чакана савдо айланмасини прогнозлаш аҳоли турмуш даражаси билан чамбарчас боғлиқдир. Чакана савдо айланмасини прогнозлашда, прогноз йўналиши ва характерига қараб турли усуллардан фойдаланилади.
Иқтисодий математик моделлаштириш усули талаб ва чакана савдо айланмаси таркибини ўрта муддатли прогнозлашда фойдаланилади. Эксперт усули ёрдамида мутахассис ва экспертларнинг фикрига асосланиб келажакда товар ва чакана савдо айланмасининг қай ҳолда бўлиши тахмин қилинади.
Амалиётда прогнозлаштириш учун регрессия таҳлилидан кенг фойдаланилади. Уни талаб ва чакана савдо айланмасида қўллаш учун қуйидаги шартлар бажарилиши керак: базис давр асосида прогноз ишлаб чиқилади ва келажак ифодаланади; корреляцион боғланиш кучли бўлиши керак; ўтган даврни келгуси давр билан боғлаш учун регрессия тенгламасига қўшимча ўзгариш киритиш керак. (корреляцион таҳлил ҳодисалар ўртасидаги боғланишнинг зичлиги таҳлили, регрессион таҳлил ҳодисалар ўртасидаги боғланишнинг статистик таҳлили).
Умумий овқатланиш соҳасида чакана савдо айланмасини прогнозлашни мисол тариқасида кўриб чиқамиз. Ўзгарувчи омил сифвтида аҳолининг реал даромадларини, ҳар минг аҳолига тўғри келадиган умумий овқатланиш жойлари сонини оламиз.
Талаб ва таклиф чакана савдо айланмасини иқтисодий математик модели орқали прогнозлашда, тузиладиган моделда киритилаётган омилларни танлашда моделга энг кучли таъсир этувчи талаб ва чакана савдо айланмасини ҳосил қилувчи омилларни моделга киритиш керак.