Иқтисодий таҳлил

60-Variant

1. 
   Xo‘jalik hayotiga baho berishda iqtisodiy tahlil ma’lum metod- dan foydalanadi Metod (yunoncha «methodos» — tadqiqot o‘tkazish yoki o‘rganish yo‘U, nazariya, ta’limot) - tabiat hamda jamiyatda sodir boMadigan hodisalarni, jarayonlami o'rganish va bilish usuli hisoblanadi. Iqtisodiy tahlilning metodi - xo'jalik hayotida jarayonlaming yuzaga kelishi, o‘zgarishi hamda rivojlanishini dialektik yondashuv usulidan foydalanib o‘rganish hisoblanadi. Ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlikni oshirish maqsadida xo‘jalik hayotini tavsiflaydigan ko‘rsatkichlar tizimidan foydalanish va ulaming o‘zaro bog‘liqligi, o‘zgarish sabablarini hisob-kitob qilish iqtisodiy tahlil fani metodining o‘ziga xos jihati sanaiadi. Fan metodida yangi bilimlar olish uchun zamr bo‘lgan jarayonlar jamlangan, ya’ni uni o‘ziga xos iikrlash texnologiyasi, deyish mumkin. Bilish metodlarini barcha fanlar uchun umumiy va alohida aniq bir fan uchun qo

- tahlil natijalarni umumlashtirish — yakuniy va istiqbolga yo‘naltirilgan jadvallami tuzish, samarali boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun xulosa va takliflar tayyorlash. Iqtisodiy tahlilda jarayonlar dialektik yondashuv, ya’ni har bir voqelik mavjud va rivojlanishda, deb qaralib, ular sondan sifat o‘zgarishiga yoki yangi sifatning paydo bo‘lishi, inkomi - inkor qilish, qarama-qarshilik kurashi, eskining tugashi, yangi - ilg‘or voqeliklarning paydo bo‘lishi kabi xususiyatlar asosida o‘rganiladi. Shu boisdan, dialektik yondashuv va uning barcha usullari xo‘jalik hayotini tahlil qilishda keng qo‘llaniladi. Iqtisodiy tahlilda foydalaniladigan ko‘rsatkichlar, ularning turi va hajmi o‘rganilayotgan jarayonning mazmuni, ko‘lami va davriga bog‘liq bo‘ladi. Hatto tahlil natijasida awaldan mo‘ljallanmagan yangi ko‘rsatkichlar ham hisoblab topilishi mumkin. Mazkur holat iqtisodiy tahlil metodining o‘ziga xos jihatlaridan bin hisoblanadi. Ko‘rsatkichlaming o‘zaro farqlanishi hamda o‘zgarish sabablarini aniqlash iqtisodiy tahlil ishlarida muhim ahamiyatga ega. Har bir o‘zgarishga ta’sir ko‘rsatgan sabablar (omillar)ni hisoblash iqtisodiy tahlil metodining yana bir o‘ziga xos xususiyatidir. Chunki iqtisodiy tahlilda foydalanilayotgan ko‘rsatkichlar va ularning o‘zgarishi doimo bir-biri bilan uzviy bog‘liq, o‘zaro aloqa hamda ta’sir natijasida sodir bo‘ladi. Samarali boshqaruv qarorlarini qabul qilishda bu o‘zgarishlaiga ta’sir etgan omillami aniqlab, hisob-kitob qilish muhim o‘rin tutadi. Shu o‘rinda qayd etish kerakki, ayrim omillar xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy holatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatishi va hayotini tubdan o‘zgartirib yuborishi mumkin. Shu boisdan, ko‘rsatkichlarga ta’sir etuvchi asosiy va qo‘shimcha omillami aniqlash, ulami tasniflash tahlil metodining muhim xususiyati bo‘lib sanalgan. Asosiy va qo‘shimcha omillar ham tarkibiy elementlarining ta’sirida o‘zgaradi. Omillaming tarkibiy elementlari miqdor va silati bo‘yicha guruhlanadi. Masalan, mehnat resurslari ishlab chiqarishning asosiy omili sanaladl Biroq, mehnat resurslari tahlilida ishchilar soni miqdor omili, mehnat unumdorligi sifat omih hisoblanadi Demak, iqtisodiy tahlil metodining muhim xususiyati xo‘jalik yurituvchi subyektda o‘rganiladigan muayyan ko‘rsatkich alohida, u bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa omdlardan ajratilgan holda o‘rganilmaydi. Faqatgina ayrim hollarda iqtisodiy jarayonlar bo‘yicha hisob-kitoblami mantiqiy asoslash uchun, ya’ni yakuniy natija ko'rsatkichiga faqat bir omilning ta’siri o‘rganilayotgan vaziyatlarda boshqa sabablaming o‘zgarishi hamda ta’sir yetish miqdori shartli o‘zgarmas, deb qaralishi mumkin. Iqtisodiy tahlil usullarining o‘ziga xos xarakterli jihatlari — ko‘ rsatkichlarning muntazam taqqoslab turilishi, o‘rganilayotgan obyektning alohida tekshiriimasligi bilan ham izohlanadi. Bunda har bir hodisa va jarayonlaming ichki qarama-qarshiliklari, ijobiy va salbiy tomonlari o‘iganib chiqiladi va o‘rganilayotgan obyekt alohida tekshirilsa u yuzasidan to‘g‘ri xulosaga ega bo'lmasligi kelib chiqadi. Iqtisodiy tahlilda xo‘jalik hayotidagi jarayonlaming umumiyligi, o‘ziga xos tuzilish va tarkibga egaligi hamda murakkab tavsifdagi o‘zaro bog‘liqligidan kelib chiqib, tizimlashgan turli metodlardan foydalaniladi. Iqtisodiy tahlilga oid ayrim adabiyotlarda uning metodlari shartli ravishda ikki, xususan: oddiy-an’anaviy (odatdagi); iqtisodiy - matematik (omilli tahlil) guruhga ajratib ko‘rsatilgan. Biroq, moliyaviy va boshqaruv tahliliga oid iqtisodiy adabiyotlarda uning metodlarini — vertikal, gorizontal, trendli, moliyaviy koeffitsiyent- larga ajratilganini ta’kidlash zarur. Iqtisodiy tahlilning oddiy-an’anaviy (odatdagi) metodi iqtisodiy tahlil paydo bo‘lgandan buyon an’anaga aylanib, amahy tajribada keng qoMlanilib kelayotgan usullardan tashkil topgan bo£lib, ular mutlaq va nisbiy farqlami aniqlash, taqqoslash, guruhlashtirish, balansli bog‘lanish, zanjirli o‘rin almashtirish kabilardan iborat (bu usuUarga ushbu mavzuning keying! rejalarida aniq iqtisodiy jarayonlaming tahlili asosida batafsil to‘xtalib o‘tamiz) . Iqtisodiy-matematik metod, iqtisodiy axborotlarni qayta ishlovchi kompyuterlar hamda axborot texnologiyalarini rivojlanishi bilan shakllangan usullardan tashkil topgan. Ushbu metodda mujassamlashgan usullaming o‘ziga xos jihati iqtisodiy axborotlarni hisoblash va qayta ishlash jarayonini tezlashishi, qisqa muddatda ma’lumotlaming boshqamv xodimlariga uzatilishi, murakkab masalalami tez va aniq hisob-kitob qilinishi bilan izohlanadi. Bunga korrelyatsiya - regressiya, integral, nazariy o'yin, matematik dasturlash kabi iqtisodiy-matematik usullar misol bo‘ladi.

2. 
   Auditning dasturi audit rejasiniug rivojlanishi hisoblanib, auditning har bir aniq bo‘limi uchun kerakli bo'lgan auditorlik jarayonlar ro‘yxatidan iboratdir. Auditorlik dasturlar quyidagi ikki turda bo‘ladi: 1. Xo‘jalik yurituvchi subyektnmg ichki nazorat tizimi to‘g‘risi- dagi ma’lumotni to‘plash uchun taikib topgan nazorat testlari dasturi. 2. Bevosita schyotlardagi qoldiqlar to‘g‘risida ma’lumotni to‘p- lash uchun tarkib topgan schyotlardagi qoldiqlami tekshirish dasturi. Auditda muhimlik darajasini to‘g‘ri belgilab olish talab etiladi. Chunki 9-sonli «Muhimlik va auditorlik tavakkalchiligi» nomli AFMSning 8-bandiga ko‘ra muhimlik - moliyaviy hisobotni buzishning eng yuqori darajasini belgilab, mazkur hisobotning foydalanuvchilari uning asosida to‘g‘ri xulosalar chiqarishi va samarah qarorlar qabul qilishga qodir bo‘lmasligini anglatadi. Xalqaro standartlarda muhimlik - buxgalteriya ma’lumotlarini noto‘g‘ri yoki noaniq aks ettirish yoki o‘tkazib yuborish, deb talqin qilinadi. Chunki xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyat ko'lamining turli-tumanligi va inllyatsiya darajasi bunga ta’sir qiladi. Ba’zi auditorlar muayyan miqdordan yuqori bo‘lgan xatoni har qanday sharoitda mu h im bo‘lishi mumkin, deb hisoblaydi. AmaUyotda ko‘pincha, nisbiy ko‘rsatkichlar ishlatiladi. Ular yoki muayyan aniq foizda yoki oraliqni aks ettirishi mumkin. Masalan, balans foydasining 4 % miqdorida bo‘lsa, bu aniq chegarani ko‘rsatib turadi, agar balans foydasining 2-4 % atrofida deyilsa, bu muayyan oraliqni ko‘rsatadi. Muhimlik mezonlari hisobotga qanaqa belgilansa, uning elementlari bo‘yicha ham shu tartibda belgilanadi. Hisobotning muhim bo‘lgan qatorlar auditida albatta auditorlik tanlovi o‘tkaziladi. Auditoiga muhimlikning juda ham past yoki juda ham yuqori darajasini qo‘llash tavsiya etilmaydi. Birinchi holatda tekshirish ko‘p vaqt va kuch talab qiladi. Bunday tekshiruv qimmatga tushishi va uzoq vaqtga cho‘zilishi mumkin. ОЧа yuqori muhimlik darajasi holatida kam auditorlik amallari qo‘Uanihshi va amalga oshmaslik tawakalchiligi (daxlsizlik tavakkalchiligi) yuqori bo‘lishi mumkin. Shu boisdan g‘arbda auditorlik tashkilotlari muhimlik darajasiga yaqin yoki maqbulini tanlash uchun yarim empirik yo‘ldan borishadi. Auditorlik tekshiruvi har doim tavakkalchilik bilan hamohang tarzda bo£ladi. Auditor tavakkalchilik nima bilan tugashi, uning mohiyati, tarkibiy qismlari va jarayonning maksimal chegarasini anglashi kerak. Auditorlik tavakkalchШgi va auditorlik muhimligi o‘rtasida quyidagi qarama-qarshi bog‘liqlik mavjud: - qat’iyroq muhimlik darajasi mavjud bo‘lganda auditorlik tavakkalchiligi past bo‘ladi; - muhimlik darajasi unchalik qat’iy bo‘lmagan sharoitda auditorlik tavakkalchiligi yuqori bo‘ladi. Eng muhim ko‘rsatkichlar sifatida quyidagilarni olish va ularga nisbatan qo'llaniladigan foizlami tavsiya sifatida belgilash mumkin.