Иšтисодий таілил фанининг моіияти, бозор иšтисодиёти шароитида аіамияти ва вазифалари

да 
қатда 
1 
2 
3 
Аҳолининг ўртача
йиллик сони, киши 
50265
50986 
50986
50986 
50986 
Битта аҳолига тўғри 
келадиган ўртача
пул даромади, сўм 
778,2 
781,6 
778,2 
781,6 
781,6 
Аҳоли пул даромади-нинг 
товар 
обороти 
билан 
қамраш дара-жаси, % 
72,5 
76,4 
72,5 
72,5 
76,4 
Чакана товар обороти, минг 
сўм 
28359,6 
30446,3 
28766,4 
28892,1 
30446,3 
Ушбу жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, ҳисобот 
йилида товар оборотининг ҳажми 2086,7 минг сўмга (30446,3 - 
28859,6) ошган. Бу ўзгариш қуйидаги омиллар таъсирида содир 
бўлган : 
1. Аҳолининг ўртача йиллик сони режага нисбатан 721 кишига 
ошганлиги товар обороти ҳажмини 406,8 минг сўмга (28766,4 - 
28359,6) кўпайтирган.
2. Аҳолининг ўртача пул даромади ҳисобот йилида 3,4 сўмга 
ошган. Бу омил товар оборотини 125,7 минг сўмга (28892,1 - 28766,4) 
кўпайтириш имконини берган.
3. Пул даромадининг аҳолига сотилган товар оборотининг қамраб 
олиш даражаси 3,9% га ошганлиги умумий товар обороти сўммасини 
1554,2 минг сўмга (30446,3 - 28892,1) кўпайтирган.
Кўриниб турибдики, товар оборотининг ўзгаришига учала омил 
ҳам ижобий таъсир қилган. Натижада умумий фарқ келиб чиқади : 
406,8 + 125,7 + 1554,2 = + 2086,7 минг сўм. 
Занжирли алмаштириш усулидан фақат кўрсаткичлар ўртасидаги 
боғланиш кўпайтма шаклидагина эмас, балки бўлинма шаклидаги 
боғланишларда ҳам фойдаланиш мумкин. Масалан, ишлаб чиқариш 
корхоналарида рентабеллик кўрсаткичини олайлик. Бу қуйидагича 
боғлиқликка эга : 
Ф 
Р = ---------------- 
Ак + Ам 

---

52 
Бунда Р - рентабеллик даражаси ; Ф - фойда сўммаси ; 
 Ак - асосий капиталнинг ўртача йиллик қиймати ;
 Ам - айланма капиталнинг ўртача йиллик қиймати.
Ушбу формуладан кўриниб турибдики рентабеллик даражасига 
учта омил : фойда сўммаси, асосий капитал, айланма капиталларнинг 
ўзгаришлари таъсир қилади. Рентабеллик даражасига фойда 
сўммасининг таъсирини (

Рф) занжирли алмаштириш усули билан 
ҳисоблаш учун рентабеллик даражасини фойда сўммасининг ҳақиқий 
даражаси билан қайта ҳисобланади ва ундан рентабеллик 
даражасининг режадаги миқдори айрилади : 
Ф
1

Рф = (-------------------) - Р
о
Ак
о
+ Ам
о
Рентабеллик даражасининг асосий капиталнинг ўртача йиллик 
сўммасининг ўзгариши эвазига ўзгарганлигини (

Рак) аниқлаш учун 
рентабеллик даражасини асосий капиталнинг ўзгариши билан қайта 
ҳисобланади ва ундан рентабеллик даражасининг фойда сўммаси 
билан қайта ҳисобланган миқдори айрилади : 
Ф
1
Ф
1

Рак = ( -------------------) - (-------------------) ; 
Ак
1
+ Ам
о
Ак
о
+ Ам
о
Рентабеллик даражасига айланма капиталнинг ўртача йиллик 
сўммаси ўзгаришининг таъсирини (

Рам) аниқлаш учун рентабеллик 
даражасининг ҳақиқий миқдоридан унинг асосий капиталнинг 
ўзгариши билан қайта ҳисобланган ҳажмини айириб ташлайди :