Иšтисодий таілил фанининг моіияти, бозор иšтисодиёти шароитида аіамияти ва вазифалари

13.3. Корхона солиқ тўлангунга қадарги соф фойда 
кўрсаткичларини таҳлил қилиш 
 
Бозор муносабатлари шароитида корхонанинг молиявий 
натижаси бевосита унинг молиявий фаолиятига ҳам боғлиқ 
қолмоқда. Шу туфайли бир қанча кўрсаткичлар корхонанинг 
молиявий фаолияти билан боғлиқ кўрсаткичлардир. Булар 
жумласига, уюшма ва шуъба корхоналаридан олинган двидендлар, 
бошқа олинган двидендлар, уюшма ва шуъба корхоналаридан 
олинган ва берилган қарзлар бўйича фоизлар, бошқа тўланган ва 
олинган фоизлар, валюта курси фарқи, молиявий фаолият бўйича 
бошқа даромад ва харажатлар киради. Ушбу кўрсаткичларни 
корхонанинг асосий ишлаб чиқариш фаолиятининг молиявий 
натижаларига қўшиб корхона умумхўжалик фаолиятининг 
молиявий натижаси аниқланади. Ушбу кўрсаткич корхона 
молиявий натижаларини ифодаловчи кўрсаткичларнинг тўртинчиси 
бўлиб ҳисобланади. Эркин иқтисодиёт шароитида молиявий 
натижаларни ифодаловчи кўрсаткичлар таркибига фавқулотда 
олинадиган фойда ва тўланадиган зарарнинг ҳам бўлиши мумкин 
экан. Агар олдинги кўрсаткичга ушбу омил таъсири инобатга 
олинса корхона молиявий натижаларини ифодаловчи навбатдаги
кўрсаткич - солиқ тўланганга қадарги умумий молиявий натижа 
келиб чиқади.
Корхонада соф фойданинг шаклланиши жараёни бутун 
молия-хўжалик фаолиятини қамраб олади. Бу ерда маҳсулотни 
ишлаб чиқариш ва сотиш, сотиш ва маъмурий харажатларни 
тежаш, молиявий фаолият натижасида ижобий салдога эришиш, 
тасоддифий фойдага муяссар бўлиш, солиқ ставкаси ўзгармаган 
ҳолда солиқ объектини кўпайтириш эвазига солиқ сўммасини 
камайтириш каби бирқанча босқичлар мужассам. Уларнинг кетма-
кетлигини қуйидагича ифодалаш мумкин. 

---

241 
Маҳсулотни (иш, хизматни) 
сотишдан тушган соф тушум 
- 
Шу сотилган маҳсулот (иш, 
хизмат)нинг ишлаб чиқариш 
таннархи 
= 
Сотишдан 
тушган 
ялпи 
молиявий натижа 
- 
Давр харажатлари
(сотишга, бошқаришга ва бошқа 
маъмурий харажатлар) 
±
Асосий фаолиятнинг бошқа 
жараёнлкаридан даромадлар ва 
харажатлар 
= 
Асосий 
ишлаб 
чиқариш 
фаолиятининг натижасид 
±
Молиявий фаолият нати-жаси 
(олинган двидендлар, фоизлар, 
берилган фоизлар, валюта курс 
фарқи фойда+, зарар-) 
=
Умумхўжалик фаолияти-нинг 
молиявий натижаси 
±
Фавқулотдаги 
(тасодди-фий) 
фойда (+) ёки зарар (-) 
= 
Солиқ 
тўлаганга 
қадарги 
умумий молиявий натижа – 
фойда 
- 
Солиқлар ва ажратмалар 
= 
Cоф фойда 
- 
Тўланган двиденд 
Балансда 
кўрсатиладиган 
тақсимланмаган фойда 
Ушбу 
чизма 
молиявий 
натижаларни 
ифодаловчи 
кўрсаткичларни аниқлашнинг мумтоз чизмаси бўлиб ҳисобланади. 

---

242 
Ҳозирги пайтда амалдаги меъёрий ҳужжатлар молиявий 
натижаларни ифодаловчи кўрсаткичларнинг шаклланишини айнан 
шу тарзда ифодалашни тақозо қилади. Ушбу ҳолат молиявий 
натижаларни ифодаловчи кўрсаткичларни таҳлил қилиш учун ҳам 
услубий жиҳатдан ёндошишга асосдир.
Ушбу кетма-кетликка асосланиб корхона соф фойдасининг 
шаклланиши ва уларнинг бир-бири билан боғлиқлигини кўриб 
чиқиш мумкин. Бу тадбирни амалга ошириш учун қуйидаги 
жадвални тузиш тавсия қилинади (13.4-жадвал).