Иšтисодий таілил фанининг моіияти, бозор иšтисодиёти шароитида аіамияти ва вазифалари

зига 
Кс эва- 
зига 
Товар обороти,
минг сўм 
42850,0 
44520,0 
42636,3 
+1670,0 
- 213,7
+1883,7 
Асосий капитал- 
нинг ўртача йил- 
лик қиймати, 
минг сўм 
26664,5 
26531,6 
26531,6 
- 132,9 
х 
х 
Асосий капитал- 
нинг самарадорли- 
ги, сўм 
160,7 
167,8 
160,7 
+ 7,1 
х 
х 
Ушбу жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, товар 
обороти ҳисобот йилида ўтган йилга нисбатан 1670,0 минг сўмга 
ошган. Бу қуйидаги омиллар эвазига вужудга келган : 
1. Асосий капитал ўртача йиллик қийматининг 132,9 минг сўмга 
камайиши товар обороти ҳажмини 213,7 минг сўмга камайтирди: 
4236,3 - 42850,0 = - 213,7 минг сум 
2. Асосий капитал самарадорлигининг ҳисобот йилида ўтган йилга 
нисбатан 7,1 сўмга ошганлиги товар обороти ҳажмини 1883,7 минг 
сўмга оширди : 
44520,0 - 42636,3 = + 1883,7= минг сўм 
Ушбу усуллар мавжуд бўлган ички резервларни аниқлаш 
имконини беради. Бизнинг мисолимизда товар оборотини ошириш 
учун асосий фондларни кўпайтириш лозимлиги аниқланди. Агарда 

---

48 
асосий фондлар ҳисобот даврида ҳеч бўлмаганда ўтган йил ҳажмида 
қолганда эди товар обороти яна 132,9 минг сўмга кўпайган бўлар эди. 
У ҳолда ҳақиқий товар обороти ҳажми 44520,0 минг сўм эмас, балки 
44652,9 минг сўмни (44520,0 + 132,9) ташкил қилган бўлар эди. Товар 
обороти режасининг бажарилиши 103,9 % эмас, (44520,0 . 100 : 
42850,0), балки 104,,2%ни (44652,9 . 100 : 42850,0) ташкил қилган 
бўлар эди. 
3.3.4. Занжирли алмаштириш усули.
Бу усул таҳлилида кенг 
қўлланиладиган усуллардан биридир. Натижа ўзгаришига учта ва 
ундан кўп омиллар таъсир қилса, улар ўртасидаги боғлиқлик 
функционал бўлса ушбу усулдан фойдаланилади. Масалан, товар 
обороти (Т) ўзгариши ходимларнинг рўйхатдаги сони (Х), уларнинг 
ўртача иш кунлари (К) ва бир кунлик меҳнат унумдорлиги (М) 
кўрсаткичлари билан функционал боҳлиқдир. Бу қуйидагича 
ифодаланади: 
Т= Х . К . М 
Ушбу формула асосида натижага учта омил таъсир, қилганлигини 
кўрамиз. Омилли таҳлилнинг асосий вазифаси натижанинг шу ҳар 
бир омил эвазига ўзгаришини топишдан иборатдир. Занжирли 
алмаштириш усулидан фойдаланадиган бўлсак режадаги натижани 
ҳар бир омил эвазига қайта ҳисоблаб олиш лозим. Бу учун қуйидаги 
ҳисоб-китоблар амалга оширилади: 
1. Товар обороти ҳажмининг ходимларнинг рўйхатдаги сони 
ўзгариши эвазига ўзгарганлигини топиш учун биринчидан шу 
кўрсаткич режасини ходимларининг рўйхатдаги сонининг ҳақиқий 
миқдори билан ҳисоблаб олинади: