Иқтисодий индекслар

Миқдор кўрсаткичлари индекслари.

Қанча миқдор кўрсаткичи бўлса, шунча миқдор индекси мавжуддир. Уларнинг сони кўплиги сабабли биз енг кўп ишлатиладиганларини ўрганамиз. Маҳсулот ҳажми шундай миқдор кўрсаткичлардан биридир. Текширувчи қўлида бир корхонада ишлаб чиқарилган турли ўлчовлардаги маҳсулотлар ҳамда маълумот бир неча давр учун мавжуд. Уларни таққослаш зарур. Бу муаммони қуйидагича ҳал қилиш мумкин. Бевосита қўшишга ҳалақит берадиган (натурада) маҳсулотни қандайдир бир аниқ ўлчагичлар ёрдамида битта бир хил ўлчов бирлигига келтириш орқали маҳсулотнинг умумий ҳажмини даврлар бўйича аниқлаб, уларни ўзаро таққослаш мумкин.

Бошқа кўрсаткичларга қараганда, бу вазифани жуда кўп ҳолларда маҳсулот бирлигининг баҳоси бажаради. Баҳони миқдорга кўпайтириб, ҳар бир маҳсулот турининг қийматини аниқлаймиз ва бу индивидуал қийматларни қўшиб маҳсулотларни барча турлари ва гуруҳлари бўйича уларининг умумий ҳажми аниқланади. Баҳодан ташқари, маҳсулот бир бирлигини таннархи, маҳсулот бир бирлигига сарфланган меҳнат харажатлари кабилар ҳам бу вазифани, яъни таққослагич (вазн) ролини бажариши мумкин.
Умумий индекслар агрегат ва ўртача шаклларда бўлади. Агрегат индекслар деб, махсус таққослагичлар (вазн) ёрдамида жорий ва ўтган даврлар учун ҳисобланган тўпламларни ўзаро таққослашга айтилади.
Статистикада, деярли ҳамма ҳисоблар ўз умумий ифодасини математик формулаларда топгани туфайли агрегат шаклдаги индексни ҳам қуйидагича формула кўринишида ёзиш мумкин.


^{пқ  пқ  ...  пн}1^қн1 ^{п қ}
_{Ж } 1 1 1 1 _ 1 1
^{пқ п қ  п қ  ...  пн} 0 ^қн 0 ^{п қ}
0 0 0 0 0 0

Бу индекс маҳсулот (товар оборот) ҳажмининг умумий индексидир. Бу ерда П₁қ₁

ва П₀қ ₀ жорий ва базис даврлардаги маҳсулот қиймати.
Кўриниб турибдики, бу индекс маҳсулот физик ҳажмини емас, уни қийматининг ўзгаришини характерламоқда, яъни баҳо ўзгарса, қиймат ҳам ўзгараверади. Шунинг учун фақатгина маҳсулот физик ҳажмини ўзгаришини аниқлаш учун индекс вазнлари икки давр учун ҳам бир хил олиниши керак. Бошқача айтганда, бизнинг мақсадимиз индекслаш-тирилаётган белги (қ) ўзгаришини ўрганиш бўлиб, вазнларнинг ўзгариши умумий ўзгаришга ўз таъсирини ўтказмаслиги керак. Демак, вазнлар бир давр учун олинади.
Шундай қилиб, физик ҳажми индексини тузишда вазн сифатида ўтган давр баҳолари (кўп йил бўлса база қилиб олинган бир йил баҳоси) олинади. Физик ҳажми индекси формуласини қуйидагича ёзиш мумкин.
^{қ п  қ п  ...  қн}1 ^пн 0 ^{қ п}
_{И } 1 0 1 0 _ 1 1 _,
^{қ қ п  қ п  ...  қн} 0 ^пн 0 ^{қ п}
0 0 0 0 ^{0 0}

бу ерда: қ₁п₀ - жорий даврдаги маҳсулотнинг қиймати (ўтган давр баҳосида);

қ₀п₀ – базис давридаги маҳсулотнинг қиймати.
Ҳар қандай агрегат индексни бошқа индекслардан фарқи ва ўзига хос хусусияти шундаки, унинг суръати ва махражида икки кўрсаткич кўпайтмасининг йиғиндиси келтирилади, улардан биттаси, яъни индекслаштирилаётган белги ўзгаради, иккинчиси – индекс вазни ўзгармас бўлади.

1.