Иқтисодий хулқ-атворнинг психологик ва педагогик асослари ва инсон

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 1
иқтисодий стимулларни, яъни рағбатлантирувчи 
кучларни юзага келтиради.
Шундай қилиб, инсоннинг хулқ-атворини, бир 
томондан, табиатдан берилган қобилият, темпе-
рамент, иккинчи томондан, эҳтиёжлари ва уларни 
қондиришнинг объектив зарурияти белгилайди 
ва бир бутун ҳолда инсон шахсида гавдаланади.
Файласуфлар қадим замонлардан ҳозиргача 
шахснинг фаоллиги ва уни қўзғатувчи манба-
ларни белгилашга уринганлар. Инсоннинг хулқ-
атворини тушунтирадиган кўплаб назариялар 
яратилди. Кейинги йилларда, айниқса, инсоннинг 
эҳтиёжларидан келиб чиқиб, унинг хулқ-атворини 
тушунтириб берадиган назариялар кўпроқ ри-
вож топди. Бундай назарияларнинг энг машҳур 
муаллифлари А.Маслоу, Э.Кат, Д.Мак-Клеманд, 
Ф.Гернбург ва бошқалар саналади.
Инсон яшар экан, турли-туман эҳтиёжларини 
қондириши зарур, чунки инсоннинг физиология-
си, биологик тур сифатида мавжуд бўлиши шуни 
тақозо қилади. Улар бирламчи эҳтиёжларни таш-
кил этади. Иккиламчи эҳтиёжлар тараққиёт ту-
файли ҳаётда тажрибанинг ривожланиши нати-
жасида вужудга келиб ривожланиб боради.
Шу назариянинг машҳур вакилларидан бири 
А.Маслоу (1908–1970) эҳтиёжлар ва уни қондириш 
йўлларини қуйидагича тасвирлайди (2-чизма).
Ана шу эҳтиёжларни қондириш жиҳатидан ие-
рархик тарзда навбатма-навбат жойлаштиришга 
қонун сифатида қаралади.
А.Маслоу инсон эҳтиёжларини пирамида 
шаклида ифодалаб, уларни қондириш зарурия-
ти жиҳатидан кетма-кетлигини иерархик тарзда 
қуйидагича белгилайди (3-чизма).
Унинг фикрича, эҳтиёжлар, биринчи навбатда, 
физиологик эҳтиёжлар бўлиб, сўнгра хавфсизлик, 
ҳимоя кабиларга эҳтиёж туғилади. А.Маслоу фи-
крича, муваффақиятга бўлган эҳтиёж ривожла-
наётган инсон фаолиятининг энг муҳим мотиви 
бўлса, ижодга ўз-ўзини намоён қилишга эҳтиёж, 
мотивацион иерархиянинг энг юқори даража-
сидир.
Инсон эҳтиёжининг хилма-хиллиги унинг фао-
лияти сабабини ташкил этади. Маълум бир мута-
хассисликни эгаллаш ва мувафаққиятли фаолият 
юритиш учун қизиқиш ҳам муҳим аҳамиятга эга-
дир.
Агар шахс ўзи бажараётган ишга қизиқмаса, 
уни кўпинча ҳафсаласизлик билан, «қўлдан кет-
гунча» бажаради. Шунинг учун ҳам халқимизда 
«Бўйнидан бойланган ит овга ярамайди» деган 
нақл бор.
Қизиқиш – инсоннинг у ёки бу нарсага, ишга 
диққат-эътибор қаратиши, ихлос қўйиши, агар 
у бажарадиган иш бўлса бажаришга астойдил 
киришиши, хуллас, инсон эҳтиёжининг намоён 
бўлишини ўзига хос шакли бўлиб, у кишида ижо-
бий ҳис-туйғу уйғотади.
Инсон ўз қизиқиши туфайли бирон бир 
мақсад қўядики, уни амалга ошириш охир-оқибат 
эҳтиёжларни қондириш, яъни истеъмолга бориб 
тақалади.
Бу жараён «эҳтиёжлар – сабаб – қизиқиш объ-
екти – фаолият мақсади –эҳтиёжларни қондириш» 
тарзида юз беради.
Қизиқиш инсоннинг фақатгина ички ҳис-
туйғуси бўлиб қолмай, унга ташқи муҳит ҳам катта 
таъсир кўрсатади. Инсоннинг хулқ-атвори, ўзини 
тутиш танлови мураккаб жараён бўлиб, унинг 
мотивлари, энг аввало, эҳтиёжлар билан боғлиқ.
Инсоннинг у ёки бу ҳаракатини амалга оши-
риши, у ёки бу нарсани танлашида ўз нуқтаи на-
зари, бошқалардан фарқланувчи ўз мотивацияси 
бор.
Ҳар бир инсоннинг интилиши, қизиқиш 
хоҳишининг асосини ҳаётга, яшашга бўлган ин-
тилиши ташкил этади. У эса инсоннинг зурри-
ёт қолдириш ва ўзини-ўзи сақлаш инстинктида 
ифодаланади. 
Бундай қарашга дастлаб иқтисодий назария-
нинг «маргинал назария» йўналиши вакиллари 
асос солишган бўлиб, улар орасида Е.Бем-Баверк 
алоҳида ажралиб туради.