«ИҚтисодий билимлар тарихи» фани бўйича

2. Англия ва Францияда илк классик иқтисодий 
мактабнинг шаклланиши. 
А) В. Петтининг иқтисодий билимлари; 
Б) П.Буагильбернинг иқтисодий ғоялари. 
ХУ11-ХУ111 асрларда 
қ
улай ижтимой иқтисодий шароитларда 
дастлаб англияда классик иқтисодий мактаб к
у
ртаклари пайдо 
бўла бошлади. Бу янги иқтисодий ғоялар В.Петти номи билан 
боғлиқ (буржуа инқилоби, мануфактура ва савдонинг 
ривожланганлиги, аграр ислохат, дехқонларнинг чегараланиши, 
мустамлакачилик сиёсати, 
қ
улай тарихий-табиий ва географик 
ҳамда и
қ
лимий шароитлар туфайли). 
Классик иқтисодий мактабнинг шаклланиши аввалги ғоя 
меркантилизмдан принципиал фарқ 
қ
илади, агар меркантилизмда 

---

18 
бойликнинг асоси муомала соҳаси (жавохир, олтин, кумуш, пул, 
савдоси)
да вужудга келади деб 
қара
лган бўлса, энди бойлик 
ишлаб чиқариш соҳасида вужудга келади деб исботлаб берилди. 
В.Петти янги капиталистик жамиятни, эркин тадбиркорликни, 
капиталистларни химоя қилди. Хусусий мулкни "Мукаддас" ва 
"Дахлсиз" деб билди. У иқтисодий тадқиқотда табиий фанларн 
яъни абстракт усулларни қўллаб, хар бир масаланинг ички 
боғлиқлигига асосий эътиборни қаратди.
Математик ва статистик усуллардан кенг фойдаланилади.
В.Петти «Табиий бахо», «(қиймат)», «Сиёсий бахо» 
тушунчаларини киритди, товар қийматининг унга сарфланган 
мехнат микдори билан улчаниши ғоясига, яъни қийматнинг 
мехнат назариясига асос солди. 
"Мехнат бойликнинг отаси, ер эса унинг онасидир" деган 
фикрни билдирди. Қийматни айнан алмашув қиймати (пул) 
шаклида тушунган. 
Иш хақини ишчиларга тирикчилик учун зарур бўлган 
жисмоний минимум, яъни "Яшаш, мехнат қилиш ва кўпайтириш" 
учун керакли даражада тўланса, бас, деган ғояни илгари сурди. 
Капиталистларнинг фойдасини имкони борича оширишни, 
ишчиларни солиқ тўлашларини зарур деб билди. 
Пулнинг роли ва унинг мамлакатдаги микдори масалаларини 
асосан тўғри хал этди, яъни пул микдори ишлаб чиқарилган 
махсулот микдорига тўғри, пулнинг айланиш аборотига эса 
тескари пропорционаллигини аниклади. Пулнинг меёрида 
бўлишини қўллаб кувватлади. Ер ва рента масалаларини анча 
пухта ишлаб чикди. Иш хақи ва рентанинг бир-бирига қарама-
қаршилигини исботлади
(ер бахосини тўғри хал этмади). 
Петти "Сиёсий арифметика" ва бошқа асарларида статистика, 
аникроги демографик статистика фанига асос солди
(ахоли 
бойлиги асосий масаласини тўғри куйди). Миллий даромад 
масаласини куйди ва уни қисман хал этди. 
Франциядаги классик иқтисодий мактабнинг дастлабки вақили 
п.буагильбер ҳам мухим ғояларни илгари сурди. Бу мамлакат 

---

19 
ахволи англияникидан анча катта фарқ қилади. Шу сабабли 
иқтисодий қарашларда ўзига хослик сезилади. Агар В.Петти 
кўпроқ саноат ва савдони қуллаган бўлса, буагильбер асосан 
қишлоқ хўжалиги соҳасини тадқиқ этди ва ўзининг мухим 
хулосаларини чиқарди.
Қийматни айнан истеъмол қиймати шаклида тушинди.
"Пропорционал бахолар" тарафдори эди, эркин тадбиркорлик, 
рақобат ва эркин бахоларни қуллади. Ортиқча ишлаб чиқариш 
инкрозини тўғри тушунтириб берди. Пулга салбий муносабатда 
бўлди, олтин ва кумушларни ёв
y
злик сабаби деб билди. Нотўғри 
равишда фақат қишлоқ хўжалигини қўллаб кувватлади, саноат ва 
савдога кам эътибор берди. Буагильбернинг иқтисодий 
ислохотлари бўйича таклифлари ўз даври учун нихоятда 
аҳамиятлидир.