«ИҚтисодий билимлар тарихи» фани бўйича

4. IX-XV асрларда Ўрта Осиёдаги иқтисодий ғоялар
. 
Ўрта Осиёда дастлабки уйгониш даврида оламга машхур 
донишмандлар етишиб чикди, уларнинг фаолиятида иқтисодиёт 
масалалари асосан тўғри талкин этилди. Исрофгарчилик, солиқ, 
хисоб-китоб муаммолари кутарилди. Марказлашган давлат 
асосчиси Амир Темур ва унинг авлодлари даврида мухим 
иқтисодий ғоялар вужудга келди. Бу ерда бошқа мамалакатлардан 
анча илгари ишлаб чиқариш билан бирга саводга ҳам эътибор 
берилди, фойданинг катта қисми шу соҳага (яъни муамола 
соҳаси) билан боғлиқ эканлиги айтилди ва "Буюк Ипак Йўли" ни 
авж олдиришга аҳамият берилди. 
Жахонда биринчи марта бюджет (давлат хазинаси), кирим-
чиким дафтари, хисоб-китоб, маош, соглик, таксимот, назорат 
масалалари илмий даражага кутарилди. Соглик тизими даромад 
катта ёрдам берди, яъни соглик даромаднинг ўсишига халакит 
бермаган. Бу давлатда иқтисодий ғоялар асосида шундай 
иқтисодий сиёсат олиб борилганки, давлат ва халқнинг турмуш 
даражаси анча юксакликка кутарилган. Совдагорларнинг 
фаолияти (10% фойда) каллоб ва товламачилардан фарқланган. 
Иқтисодий эркин сохибкорлар томонидан олиб борилган, аммо 
бунда давлат ҳам анча иштирок этган (
қ
онунлар амалиёти назорат 
этилган). Айниқса ер, сув муносабатларида мухим ғоялар бўлган, 
масалан, янги ер олганлар дастабки уч йил довамида солиқдан 
озод этилганлар. Ишлаб чиқаришнинг шахсий манфаатдорлик 
тамойилига амал 
қ
илинганлиги жуда мухим нарса бўлиб, у 
ривожланишнинг бош омили эди. Мамлакатлар ривожида тинч 
осойишталик ва бирликнинг аҳамияти тушиниб етилган 
(А.Навоий). 

---

14 
Хулоса 
Дастлабки иқтисодий ғоялар инсониятнинг пайдо бўлиши 
билан шаклланган, аммо бизгача етиб келганлари э.а. 2-минг 
йилликка тўғри келади, кўпроқ кадимий Осиё халқларининг 
хўжалик фаолиятини акс эттиради. Антик дунёга маълум даражада 
биринчи иқтисодиёт мушохадалар, айрим иқтисодий тушунчалар, 
категориялар шакллана бошлаган. 
Қулликка асосланган натурал хўжалик, айниқса 
қ
ишлоқ 
хўжалиги қўллаб-кувватланган, бойликнинг асосий манбаи мехнат 
деб хисобланган Хиндистонда "Буюмнинг 
қ
иймати"
ни "иш 
кунлари" билан белгилаш, махсулотнинг бозор бахоси билан 
унинг табиий 
ў
иймати 
ў
ртасидаги фарқ айтилган, фойда масаласи 
к
ў
тарилиб, унинг микдори чекланган. Давлатнинг иқтисодига 
аралашуви 
қў
ллаб
-
қ
увватланган. 
Феодал ер эгалари даврида натурал хўжалик, айниқса 
қ
ишлоқ 
хўжалиги асосий эди, аммо шу билан бирга бу пайтда шахарлар 
сони 
ў
сди, товар-пул муносабатлари ҳам анча ривожланди, 
нисбатан эркин ва самарали ишлаб чиқариш усули бўлган 
крепостнойликка 
ў
тилди. Аввалги даврдаги натурал хўжалик 
ишлаб чиқаришни (Т-Т) аста-секин Т-П-Т муносабатлари билан 
алмаша борди (аграр йўналиш хал қилувчи), истеъмол 
қийматларини яратиш барибир асасий максад бўлган ва шу ғоя 
химоя этилган, мехнат 
қ
уроллари такомиллашган даврда бу 
табиий бир хол эди. 
Феодал муносабатлар Шарқда нисбатан эрта таркиб топди ва 
узоқрок давом этди. Араб мамалакатлари иқтисодиётига Ислом 
акидалари фаол ижодий таъсир этди. 
Қ
уръони Карим ва 
Хадисларда келтирилган иқтисодиётга алоқадор 
қ
онун 
қ
оидалар 
"Хидоя" ва шу каби бошқа фи
қ
х китобларида кенг 
ў
рганилиб, 
амалга оширилди, натижада мухим иқтисодий ғоялар илгари 
сурилди. Мехнат, айниқса, қишлоқ хўжалиги, хунармандчилик ва 
савдо 
қў
ллаб 
қ
увватланди. Исрофганчилик, мехнатсиз даромад, 
айниқса сутх
ў
рлик харом деб эълон 
қ
илинди.