Italiyada ta'lim-tarbiya masalalarining olib borilishi va qiyosiy tahlil

Italiyada ta'lim-tarbiya masalalarining olib borilishi va qiyosiy tahlil
Italiyada zamonaviy xalq ta’lim tizimi XIX asrning ikkinchi yarmida tarkib topa boshlagan. Dastlab 1859-yilda bolalarning majburiy ta’lim olishi to`g`risidagi qonun qabul qilingan bo`lib, 6-14 yoshdagi bolalar uchun majburiy 8 yillik ta’lim joriy etilgan.
Italiyada mavjud majburiy o`rta ta`lim 14 yil. O`qishni boshlang`ich maktablarda boshlab, universietlarda tugatadilar. Xususiy maktablar 5% ni tashkil etadi. Mamlakatda bugungi kunda davlat mamlakatlari bilan bir qatorda diniy ta’lim muassasalari va xususiy maktablari ham faoliyat olib boradi.
Italiyada umumiy o`rta ta’lim quyidagi bosqichlarni o`z ichiga oladi:
- boshlang`ich ta’lim – 5 yil
- birinchi davr o`rta ta’lim – 3 yil
- ikkinchi davr o`rta ta’lim – 5 yil
Xorijiy o`quvchilar Italiyada o`rta ta’limni faqat xalqaro maktablarda yoki xususiy maktab pansionlarida olishlari mumkin. Italiyada bolalar 6 yoshdan maktabga qabul qilinadi. Hamma uchun ta’limning 1- 2- bosqichlari majburiy va bepul. Barcha uchun umumta’lim fanlardan o`qish, yozish, rasm solish, arifmetika, musiqa majburiy hisoblanadi. Faqat din xohishga ko`ra o`rgatiladi.
1985 – yilda mamlakatda Ta’lim vazirligi tomonidan yangi o`quv rejasi tasdiqlandi. Unga muvofiq, o`qitiladigan fanlar, xususan italyan tili, chet tili, matematika, tarix, geografiya jamiyatshunoslik, san’at, musiqa, jismoniy tarbiya asosiy predmetlar hisoblanadi. Dinshunoslik esa qo`shimcha fan bo`lib, uni dars jadvaliga qo`yish yoki qo`ymaslikni ota – onalar hal qiladi. Har bir fan uchun maxsus jadval mavjud bo`lib, unda fanning mundarijasi, maqsadi, erishish kerak bo`lgan natijasi, dars berish usuli, boshqa fanlar bilan bog`liqlik jihatlariga alohida ahamiyat beriladi.
Birinchi ikki yil ichida o`qituvchilar o`quvchilardan qat’iy intizomni talab qilishadi. Jadvalda ko`rsatilgan darsliklarning maqsadlarini o`qituvchilar oldindan bashorat qila olishlari, qaysi usul bilan o`tilgan amaliy mashg`ulotlar ko`proq natija berishini bilishi lozimligi talab etiladi. Shuningdek, o`qituvchilarning kundalik rejasining ko`p qismi darslarni o`zlashtira olmaydigan o`quvchilarga mavzuni tushuntirish bilan o`tadi.
So`nggi paytlarda baholash jarayoni Italiyada ham turlicha kechmoqda. Avvaliga baholash tizimi 0 dan 10 gacha bo`lgan raqamlar orqali baholanar edi. Keyinchalik esa ball tizimi, A, V, S, D, Y harflari bilan belgilangan bo`lsa, bugungi kunda 4 daraja orqali baholanadi. Ya’ni bu:
-A’lo -Yaxshi -Qoniqarli -Qoniqarsiz
Ta’limda boshqaruv: muammo va yechim.
Italiya xalq ta’limi tizimi boshqaruvining o`ziga xosligi haqida gap ketganda, uning huquqiy asoslari va mavjud an’anaviy me’yorlariga e’tibor qaratiladi. Mamlakatda uzluksiz ta’limning birinchi bo`g`inini, ya’ni boshlang`ich ta’lim boshqaruvining o`z talablari bor. Bolalarni maktabga qabul qilishning o`z shartlari bor. Ya’ni o`qishga ma’lum yilning 31 – avgustidan kelasi yilning 30 - apreligacha 6 yoshga to`lgan bolalar qabul qilinadi. Faqatgina maktablar uchun binolarning yetishmovchiligini hisobga olmaganda, barcha xarajatlar davlat tomonidan to`lanadi. Kitoblar, o`quv qurollaridan tortib, to maktab avtobusi va oshxona xarajatlarigacha bepul.
Italaiyada boshlang`ich ta’lim bosqichi 5 yil davom etadi. Boshlang`ich ta’lim boshqaruvning ikki ko`rinishini taklif etadi:
- Klassik
- Amodulo ( ikki sinf uchun 3 nafar o`qituvchi yoki 3 sinf uchun 4 o`qituvchi).
Shuningdek, (xalq ta’limi tizimida 3-5 yoshli bolalar uchun majburiy bo`lmagan maktabgacha tarbiya muassasalari ham mavjud). Haftada 27-130 soat dars jadvali bo`lgan maktablar hamda classi atempo pieno maktablarida bir sinf uchun 2 nafar o`qituvchi bo`lib, darslar haftasiga 40 soatni tashkil etadi. Har bir o`quv muassasasasi o`z hududidan kelib chiqqan holda boshqaruvning tashkiliy tuzilishini ishlab chiqadi. Maktabning boshlang`ich sinflarida, odatda, 10 dan 25 nafargacha o`quvchi ta’lim oladi. Majburiy maktablarda 6 – 11 yoshli bolalar 5 yil boshlang`ich maktabda ta’lim olsa, quyi o`rta maktabda 3 yil ta’lim oladilar. Boshlang`ich ta’lim umumiy ta’limning dastlabki bo`g`ini hisoblanadi. Ta’lim muassasalari va davlat boshlang`ich ta’lim maktablari mamlakatdagi umumiy qonunlar va qonunosti me’yoriy hujjatlar orqali boshqariladi.
Turli xil maktablarning o`zaro farqlari ularning binolari, o`quvchilar soni, sinflar va dars jadvalining tuzilishi bilan farq qilishi mumkin.
Italiyada davlat va xususiy maktablar faoliyati teng olib boriladi. O`quv dasturlari bir – biridan uncha farq qilmaydi. 1985 – yilda qabul qilingan qonunga muvofiq boshlang`ich maktablar konstitutsiyada belgilangan shaxs va fuqarolarning ta’lim olish huquqlariga asosan ish ko`radi. Ta’lim tizimini boshqarishda fuqarolarning erkinliklariga qadriyat sifatida qaraladi va inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi talablariga javob beradi.
Boshlang`ich ta’limning yana bir asosiy talablaridan biri bu – bolalarda madaniy savodxonlikni shakllantirishdir. Maktablar afsuski, ta’limda amalga oshirilishi ko`zda tutilgan barcha vazifalarni to`liq bajara olmaydi. Shuning uchun o`qituvchilar doimo ota – onalar va tashkilotlar yordamiga ehtiyoj sezishadi. Ular bilan hamkorlikda ish faoliyatini olib borishadi. Asosy maqsad o`quvchilarning bilim olib, savod chiqarishlari barobarida erkin demokratik jamiyatda yashashga o`rgatishga qaratiladi. Ta’lim tizimi qonunchiligida asosan maktablar o`ziga xos yo`nalishlarga bo`linadi va ulardan o`quvchilarda avvalo, shaxsni rivojlantirish, ularning individual qobiliyatlarini hisobga olish talab etiladi. Shu bois maktablar o`quvchilarning o`z fikrini shakllantirish va erkin ayta olish, savodxonlik, tabiiy fanlarni o`rganishda fundamental imkoniyatlarni yaratish bu borada ta’limda ilmiy metodlarni qo`llash, shuningdek, kommunikativ uslublar orqali tarbiyalashga alohida e’tibor qaratadi.
Italiyada maktablar 2 turga bo`linadi:
scuoleparitarie
scuole private autorizzate
Bulardan birinchisi scuoleparitarie maktablari bo`lib, ular 2000 – yildan buyon davlat ta’lim muassasasi sifatida bitiruvchilarga guvohnoma berib kelmoqda.
Ikkinchi turi esa, scuole private autorizzate maktablaridir. Bunday maktablarning o`ziga xosligi shundaki, ularni ma’lumotga ega bo`lmagan, shuningdek, yuridik shaxs bo`lmagan o`rta maktabni bitirgan fuqarolar boshqaradi. Bunday maktablar bitiruvchilarga sertifikat berish huquqiga ega emas.
Shuningdek, Italiya ta’lim tizimida anchagina nom qozongan xususiy ta’lim muassasalari mavjud. Bular Steynarian maktablaridir. 2000 – yil 11 – sentabrda Italiya ta’lim vazirligi qabul qilgan shartnomaga ko`ra, bu maktablarga faqat boshlang`ich sinflarni tashkil etish uchun ruxsat berilgan bo`lib, ularda Montessori metodi bo`yicha dars o`tiladi shu bois, bunday sinf rahbarlaridan maxsus Montessori didaktikasi differensial diplomiga ega bo`lish talab etiladi.
Italiya maktablarida ko`p miqdorda o`qituvchilar uchun alohida darsliklar va yordamchi materiallar mavjud. Biroq o`qituvchilar o`zlari istagan boshqa darsliklardan foydalanishlari mumkin. Bu esa, natijalarning samarali bo`lishini ta’minlaydi. Italiya maktabi ta’lim tizimininig boshqa davlatlar ta’lim tizimidan o`ziga xos farqli jihatlaridan biri shundaki, Italiya maktablarida multi sinflar mavjud. Bunday sinflar o`quvchilarini turli yoshda bo`lgan bolalar tashkil etadi. Ularning soni 6 dan 12 nafargacha bo`ladi. Multi sinf o`quvchilari birgina o`qituvchi nazoratiga topshiriladi. Lekin bunday sinflar barcha maktablarda mavjud emas. Ular faqatgina tog`li jorlarda, aholi juda kam joylashgan hududlardagi maktablarda tashkil etiladi. Bu sinfda ota – onalar bolalari bilan shug`ullanish imkoniyati bo`lmagani yoki boshqa sabablarga ko`ra band oilalar farzandlari tahsil olishadi. Maktabda o`quv jarayonini tashkillashtirish maktabning hududiy joylashuvi hisobga olingan holda olib boriladi. O`quv yili 1 – sentabrdan boshlanib, yozgi ta’til 30 – iyundan boshlanadi. Maktab bitiruvchilari bitiruv imtihonlarini iyul oyida topshiradilar.
Boshlang`ich maktablarda darslar haftasiga 27 – 30 soatni tashkil qilsa, shundan 3 soati chet tilini o`rganishga ajratiladi. Dars jadvalini rejalashtirish jarayonida asosiy e’tibor fanlarni bir xil taqsimlashga qaratiladi.
Umumiy modul tizimidagi maktablarda (haftada 27 soat) haftada 5 kun o`qitiladi. O`quv jarayoni 40 soatni tashkil etadigan maktablar ham haftasiga 5 yoki 6 kun ishlaydi. Soatning ko`pligiga qarab darslar umumta’lim maktablar uchun 8:30 dan 16:00 gacha olib boriladi. O`rtadagi tanaffus uchun 30 daqiqa vaqt ajratiladi. 5 - sinf yakunida o`quvchilar esame di licenza elementare, ya’ni boshlang`ich ta’limning yakunlanishi imtihonini topshirishdi. Shundan so`ng, ikkinci bosqich scuola mediaga o`rta ta’limga o`tadilar. Imtihonda nafaqat o`quvchi, balki o`qituvchining salohiyati ham tekshiriladi. Ya’ni, o`quvchi ustozidan olgan bilimni qanchalik egallaganini ko`rsata olishi kerak. Test savollarida matematika va mantiq fanini o`zlashtirish darajasi tekshiriladi. Boshlang`ich ta’limni tugatgach, birinchi bosqich imtihonini topshirgan o`quvchiga maxsus guvohnoma beriladi. Bu hujjat ta’limning ikkinchi bosqichiga o`tish huquqini beradi.
Italiya ta’lim tizimi boshqaruvida asosiy e’tibor boshlang`ich ta’limni to`g`ri tashkil etishga qaratilishi bejiz emas. Chunki aynan shu bosqich keyingi ta’lim jarayonlarining samarali olib borilishini ta’minlaydi. O`quvchilar haftada besh kun 30 soat o`qiydilar. Har bir ta’lim bosqichining oxirida imtihon o`tkaziladi. Baholar og`zaki tartibda “juda yaxshi”, “durus” va “past” darajalarda baholanadi. Italiyada birinchi besh yillikda ya’ni ikki bosqichni tugatganidan so`ng yozuvga oid va og`zaki imtihon olinadi. Uning natijasiga qarab oquvchilarga shahodatnoma majburiy beriladi va ular o`rta maktabga o`tadilar. Qayerda o`qishlaridan qat’iy nazar, ta’lim 14 yil. Italiyada o`quvchilar bu bosqichda italyan tili, tarix, geografiya, matematika va tabiiy fanlar, xorijiy til, san’at, musiqani o’rganishadi. So’ng yil oxirida imtihon topshiriladi. Italiyada o’quvchilar imtihonlarda italyan tili, matematika va chet tilidan – yozma, qolgan fanlardan – og`zaki imtihon topshiradilar.
Italiyada litsey tizimi
Umumiy maktablardan keyin universitatga kirish uchun litseylarda tayyorlanishadi.
Universitetlarga tayyorlanish litseylarda amalga oshiriladi.
Litseylarning uch turi mavjud:
Klassik
Texnikaga oid litseylar
Tabiiy fanlarga oid litseylar
Litseylar dasturi quyidagilarni o`z ichiga oladi. Italyan adabiyoti, lotin tili, matematika, fizika, tabiiy fanlar, falsafa, tarix. Bitiruvchilar topshiradigan imtihonlar fransuzlarning topshiradigan imtihonlariga juda ham o`xshash. Oliygohga kirish yetuklik attestati orqali qabul qilinadi.
Klassik litseyda oliygohga kirish uchun umumiy tayyorgarlik amalga oshiriladi va bitiruvchilar har qanday fakultetga o’qishga kirishga haqli. Italiya ta’lim tizimida oliy o`rta maktablar kasbga yo’llovchi o`quv korxonalar (texnik oliygohlar, san’at maktablari) va litseylar hisoblanadi. O’quvchilar boshlang`ich va o`rta ta’limda 14 + 5 yil ta’lim bilan 19 yil o`qiydilar.
Oliy ta`lim
Italiya oliygohlarida ko`proq o`rta asr an’analari saqlangan. Bayramlarda Robin Gud uslubida kiyinishadi, turli rangdagi kepkalar kiyishadi.
Oliy ta`limning zamonaviy andozalari 2001–2002 yillarda qabul qilingan. Bugungi kunda bu ta’lim tizimida 60 000 professor dars beryapti. Italiyada dunyoga mashhur universitetlardan biri – Bolonskiy dorilfununi mavjud.
Italiyada oliy o`quv yurtlari ikki turga: 
universitetlar;
oliygohlar va kollejlar.
Italiyada 83 ta universitetlar, shu jumladan: 
- 58 ta davlat universitetlari; 
- 17 ta nodavlat universitetlari;
- 2 ta universitet xorijiy talabalar uchun; 
- 3 ta oliy maktablar;
- 3 ta Politexnika universiteti.
Ma’orif o`quv muassasalari nouniversitet sektorida bundan tashqari oliy ma`lumot olish mumkin bo`lgan to`rt turdagi ta`lim muassasalari mavjud: 
1. Oliy dizayn maktablari; 
2. Politexnika, san`at oliygohlari;
3. Nafis san`at akademiyasi;
4.Konservatoriya.
Italiyada Milliy akademiyaning: oliy maktablar, til tayyorgarligi hamda oliy va yarim oliy ma’orif muassasalari faoliyat ko’rsatadi. Bir qator davlat va xususiy oliygohlarda xorijiy talabalar ommabop yo`llanma asosida ingliz tilida dizaynerlik ishi, san`at va modani o`rganishlari mumkin. Italiya dorilfununlarida bir necha yo’nalishli, bosqichli ikki turdagi o`quv dasturlari qo’llanib, ular yangi tartib va an`anaviylikka asoslangan. Avvalgi standartlarga mos ravishda yangi talablar bilan birinchi bosqichda o`qitish amalga oshiriladi.
Oliy ta`limning birinchi bosqichida o’qish uch yil davom etadi Bakalavrlik dasturida asosiy mo`ljal o`qitishning umumiy ilmiy usullari, maxsus ta’lim hamda kasb malakalarini egallashni maqsad qilib qo’yilgan. Oliy ta`limning ikkinchi bosqichida yangi tizim bilan mos ravishda ikkinchi pog`ona ta`lim dasturlari bo`yicha mutaxassislar tayyorlanadi, dasturlarni ixtisoslashtirish madsadida birinchi bosqichni davom ettirgan holda magistirlik dasturlari davom ettiriladi. Ikkalasida o’qish uch yil.
Talabalar uchinchi bosqichda oliy ta`limni davom ettirish uchun yangi sistemada aspiranturani o`qiydilar.
Rimda 5 ta katta universitetlardan biri La Sapienzaga 200 ming abiturient hujjat topshirib, ortiqcha bo`sh o`rin yo`qligi sababli 10 abiturientdan 3 abiturient o’qishga qabul qilinadi. Diplom olgan talabalar Angliya va Germaniyaga qaraganda 3 baravar kam.
Kimyo, me’morchilik, odontalogiyani o`rganish 5 yil, tibbiyot 6 yil.
Mutaxasislar bakalavriat va magistraturani tugatgandan so’ng akademik daraja olish uchun malakaga oid imtihon topshirib, o`qishni aspiranturada davom ettirishadi. Aspiranturada o`qish 3 yil davom etadi.
Imtihonlar yozma va og`zaki shaklda o’tkaziladi. Adabiyot, tarix, tilshunoslik, filologiya odatda og`zaki topshiriladi. Har qaysi imtihon 99,9% mustaqil tayyorlanishni talab qiladi.
Italiya ta’lim tizimida har xil tilga oid kurslar tashkil etilgan. Til o’rganish kurslarining turli ko’rinishlari tarqalgan.