Issn 2181-9580 toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

1
Ковалева Г.С. и др. (1999a) Изучение знаний и умений учащихся в рамках международной программы ПИЗА. Общие подходы. 
ИОСО РАО; Ковалева Г.С., Красновский Э.А., Краснокутская Л.П., Краснянская К.А., (2000f) Международная 
программа PISA 2000: примеры заданий. ru.b-ok.org›book/793176/a4c3c9;Пентин А.Ю.,Ковалёва Г. Давыдова Е.И., (2018) 
Смирнова Е.С. Особенности Международных исследований timss и PISA.chem.msu.su›rus/books/2018/science-education-2018…
 
2
Ғайбуллаева З.
Ўқувчига ёдлашни эмас, фикрлашни ўргатиш керак» – эксперт PISA синовига тайёргарлик ҳақида. 
https://kun.uz/news/2020/03/03/oquvchiga-yodlashni-emas-fikrlashni-orgatish-kerak-ekspert-pisa-sinoviga-tayyorgarlik-haqida 
3
Xalqaro tadqiqotlarda o‘quvchilarning o‘qish savodxonligini baholash. Ona tili va adabiyot fani o‘qituvchilari, metodistlar va soha 
mutaxassislari uchun metodik qo‘llanma.Tuzuvchilar: Ismailov A., Norboyeva D., Ahmedov N., Manapova D., Uralova M. – T.: Sharq, 
2019. 
26

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/5 
qisqa yoki mufassal javobli yopiq savol, shuningdek, mufassal javob berish lozim bo‘lgan 
ochiq savol ko‘rinishda bo‘lishi haqida tasavvur paydo bo‘ladi. 
Fan o‘qituvchilari topshiriqqa qo‘yiladigan savollar uchun, albatta, javoblar 
tayyorlanishi, baholash mezoni ishlab chiqilishini inobatga olishlari zarur. 
PISA topshiriqlarini belgilovchi parametrlar mavjud: 
1. Matnning qurilishi va funksiyasi. 
2. Matn formati. 
3. Matn turi. 
4. O‘quv mahorati. 
5. Savolning maqsadi. 
6. Savolnoma shakli. 
7. Qiyinlik darajasi. 
Matn shakllari quyidagicha bo‘lishi mumkin: 
1. Tutash (jumlalar bilan biriktirilgan). 
2. Tutash bo‘lmagan (ro‘yxatlar, jadvallar, eʼlonlar, grafiklar, kataloglar, indekslar, 
shakllar). 
3. Аralash (og‘zaki va og‘zaki bo‘lmagan). 
4. Murakkab (bir necha tarkibli matnlar). 
Matn turlari quyidagicha bo‘lishi mumkin: 
1. Taʼrifiy-tavsifiy (taassurotlar). 
2. Hikoya (badiiy va daliliy). 
3. Izoh (esse, taʼriflash, tushuntirish, xulosa). 
4. Muhokama (tadqiq qilish, ilmiy asoslash). 
5. Yo‘riqnoma (qoidalar, retseptlar, qo‘llanmalar). 
6. Munozara (muzokara, uchrashuv va b. yozishmalar). 
O‘tkazilgan tadqiqotlardagi topshiriqlarni tahlil qilib aytish mumkinki: topshiriqlar, 
albatta, nomlanishi kerak
1
. Masalan, “Graffiti” (2009) unda ikkita xat qiyoslanib, savollarga 
javob berilishi kerak. 
Savollar mazmuni: 
Graffiti nima? 
Xatlar nima haqida? 
Qaysi xat yaxshi yozilgan? 
Qaysi xat muallifining fikrini maʼqullaysiz, nima uchun? 
Rus tili va adabiyoti o‘qituvchilari tomonidan “Plagiat”, “Transgen mahsulotlar: yeyish 
kerakmi yoki yo‘q”, “Uchta o‘g‘irlik”, “Kapitan qizi”ni qanday o‘qish kerak?”, “Oshxona 
soatlari”, “Yoshlar haqidagi maqolalar” kabi topshiriqlar taklif qilingan. Ularning strukturasi 
quyidagicha: 
1. Muallif haqida maʼlumot. 
2. Topshiriqning umumiy tavsifi. 
3. Manbalar. 
1
http://gov.cap.ru/home/13/pisa/pdf/; 
https://infourok.ru/zadaniya-na-razvitie-funkcionalnoy-gramotnosti-chteniya-uchaschihsya-
klassov-489605.html; https://sites.google.com 
27

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/5 
4. O‘qituvchiga tavsiyalar. 
5. Topshiriq matni. 
6. Savollar. 
7. Topshiriqqa umumiy sharh va izohlar. 
8. Javoblar varaqasi va baholash uchun tavsiyalar. 
Xullas, PISA bo‘yicha topshiriqlar tizimi tayyorlanganda, oddiy matnlar ustida ish olib 
borilmasligini o‘qituvchi ham, o‘quvchi ham anglab yetishi taqozo qilinadi.
O‘quvchi va talabalarning bilimini, aqliy kamolotlarini nazorat qilish va baholash davlat 
miqyosida muhim ahamiyatga egadir. Shu bilan birga nazorat va baholash jarayoni o‘quvchi 
shaxsini rivojlantirishga va tarbiyalashga taʼsir ko‘rsatadi. Chunki XX asrda o‘qish, yozishni 
bilmaydigan odamni “savodsiz” deyishsa, 21-asrga kelib o‘qib-o‘rganganlarini amalda qo‘llay 
olmaydigan odam “savodsiz” deyilmoqda. Bu esa taʼlim tizimini kompetensiyaviy yondashuv 
asosida olib borishni taqozo etadi. Joriy yilning 3-dekabrida Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot 
tashkiloti (OECD) tomonidan PISA-2018 natijalari rasman eʼlon qilindi. Iqtisodiy hamkorlik va 
taraqqiyot tashkilotining taʼlim va ko‘nikmalar direksiyasi direktori, PISA dasturining 
asoschisi 
Аndreas 
Shlyaxerning 
taʼkidlashicha, 
tadqiqotda 
qatnashgan 
dunyo 
o‘quvchilarining aksariyati o‘qish savodxonligi bo‘yicha test savollariga javob berishga 
qiynalgan. Shunga qaramay, tahlillar xitoylik o‘quvchilarining o‘qish savodxonligi bo‘yicha 
natijalari dunyo bo‘yicha o‘rtacha darajadan yuqoriroq ekanligini namoyon qilmoqda. 
O‘quvchilarning har o‘ntadan bir nafarigina topshiriqlar mazmunidagi dalillar bilan fikrlarni 
farqlay olish ko‘nikmalariga ega ekanligi maʼlum bo‘lgan. 2018-yilgi tadqiqotlarda 78ta 
davlatdan 600 ming nafar o‘quvchi ishtirok etgan bo‘lib, reyting bo‘yicha eng yuqori 
o‘rinlarni Xitoy va Singapur mamlakatlari egallagan bo‘lsa, Kosovo, Dominikan Respublikasi 
va Filippin mamlakatlari oxirgi qatorlardan joy olgan.
Yuqoridagilardan xulosa qilib aytish mumkinki, savodxonlik masalasining ona tili taʼlimi 
istiqboli bilan bog‘liq quyidagi jihatlarni diqqat markaziga qo‘yish taqozo qilinmoqda: 
1. O‘zbekiston pedagogikasi tarixida sinalgan, anʼanaviy baholash va xorijiy tajribani 
sintezlash va milliy baholash tizimini yaratish uchun tadqiqotlarni kuchaytirish; 
2. Maktab o‘quvchilari savodxonligini va bilimlarni amaliyotda qo‘llash qobiliyatini 
baholovchi xalqaro dasturlarning imkoniyatlari va O‘zbekiston taʼlim tizimida 
foydalanishning maqsadga muvofiqligi nafaqat xalq taʼlimi tizimi doirasida, balki shu tizimni 
kadrlar bilan taʼminlovchi pedagogika institutlari ishtirokida keng miqyosdagi 
muhokamalarni talab qiladi. 
3. Fan o‘qituvchilari xalqaro baholash dasturlariga muvofiq keluvchi topshiriqlarni 
yaratishga metodik jihatdan tayyorlanishi va maktab o‘qituvchilari uchun xalqaro baholash 
dasturlariga mos topshiriqlarni yaratish uchun metodik yordam beradigan maslahat 
markazining tashkil qilinishi maqsadga muvofiq bo‘lar edi. 
4. Qoraqalpog‘istonda taʼlim 5 tilda olib borilishini inobatga olib, 5ta tilda xalqaro 
baholash dasturlari bo‘yicha o‘quvchilar taʼlim sifatini baholashga mo‘ljallangan veb-sahifani 
ishga tushirish va onlaynolimpiadalar tashkil qilib borish zarur. 
5. Umumtaʼlim maktablari o‘quvchilarining funksional savodxonligi xalqaro baholash 
dasturlari tajribalariga asoslanib nazorat qilinishi va baholanishi amaliyotga kiritilar ekan, 
demak, o‘qitish metodikasi fanlari mazmuni takomillashtirishni kun tartibiga qo‘yish lozim. 
28

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/5 
6. O‘quvchilar yutuqlarini baholash dasturlariga mos topshiriqlarni dars va darsdan 
tashqari mashg‘ulotlarda foydalanish metodikasi ishlab chiqilishi zarur. 
7. Ona tili va adabiyot o‘qitishda xalqaro baholash dasturlarini tatbiq qilishning 
nazariy va amaliy asoslari mahalliy hamda xorijiy manbalar asosida ishlab chiqilib, 
monografik tadqiqot yaratilishi maqsadga muvofiq bo‘lar edi. 
Аyniqsa o‘qish, matematika va tabiiy yo‘nalishdagi fanlar bo‘yicha mutaxassislar 
tayyorlovchi pedagogika institutlari, malaka oshirish, qayta tayyorlash hududiy mintaqaviy 
va tarmoq markazlarining o‘quv dasturlariga xalqaro tadqiqotlar natijalariga asoslangan 
holda o‘zgartirish hamda qo‘shimchalar kiritib borish, funksional savodxonlik mazmun-
mohiyatiga bag‘ishlangan bitiruv malakaviy ishlari, magistrlik dissertatsiyalarini, o‘quv 
loyihalarini tayyorlashga eʼtibor qaratish zarur. 
Tabiiyki, ishimizda taʼlim sifatini baholashning xalqaro dasturlari bo‘yicha ona tili 
fanidan taʼlimiy yutuqlarni baholash masalalarining bir qismigina tahlilga tortildi. Mavzu 
kelgusida yana keng miqyosdagi tadqiqotlarni, jumladan, pedagogik eksperimentlarni 
taqozo qiladi. Bu esa juda ko‘p masalalarni oydinlashtirishga xizmat qilishi mumkin.
Taʼlim sifatini baholashga yo‘naltirilgan PISA kabi xalqaro tadqiqotlar O‘zbekiston taʼlim 
tizimida ilk marta o‘tkazilayotganligi sababli ularni to‘g‘ri, samarali va obyektiv o‘tkazish 
muhim ahamiyat kasb etadi.