Issn 2181-9580 toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

Oila 
Oila va nikoh huquqiy 
munosabatlari 
Yuridikta’rifiqonunchilikdabelgilanmagan
bo‘lsa-da, mazmun-mohiyatigako‘ra, 
qoidatariqasidabirgalikdayashovchivanikoh, 
qarindoshlik, 
farzandlikkaolishvaboshqamunosabatlardanke
libchiquvchio‘zarohuquqvamajburiyatlargaega
bo‘lganshaxslarittifoqidir. 
Oilahuquqinormalaribilantartibgas
olinadigannikoh, qarindoshlik, 
farzandlikkaolishyokivoyagaetmagan, 
ota-
onaqaramog‘isizkolganshaxslarniboshqa
chausuldaoilagajoylashtirishbilanbog‘liq
ijtimoiymunosabatlar. 
Nikohbu 
– 
erkakvaayolningo‘zxohishibilanikkitarafninghuquqlaritengligiasosidatuzilganoiladir. 
Bundaervaxotino‘zmajburiyatlarigaegadirlar. Turmushhayotimizdanikohninguchturimavjud, 
ya’niqonuniynikoh, faktikvasha’riynikoh.
Qonuniy nikoh shakli FHDY tomonidan ro‘yhatga olingan nikohdir. Qonuniy nikoh 
shaklida er-xotinning huquq va majburiyatlari belgilanadi hamda nikoh qayd etilganligi 
to‘g‘risida guvohnoma berilib, fuqarolik pasportlarida nikohni tasdiqlovchi muhr qo‘yiladi.
Faktik va sha’riy nikohlar huquqiy ahamiyatga ega emas. Faktik nikoh bu erkak va 
ayolning birgalikda bir oila bo‘lib yashashi.
Sha’riy nikoh bu diniy qoida va rasm-rusumlarga asoslanib tuzilgan nikoh hisoblanadi.
Nikoh tugatilishining 2 turi mavjud: ya’ni er-xotindan birining vafoti yoki nikohdan 
ajralish. Ikkalasi ham noto‘liq oila turiga kiradi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017-yil 1-iyuldagi 
“Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakatining IV qurultoyidagi nutqlarida “Yosh avlod tarbiyasi 
hamma zamonlarda ham muhim va dolzarb ahamiyatga ega bo‘lib kelgan. Ammo biz 
yashayotgan XXI asrda bu masala haqiqatan ham hayot-mamot masalasiga aylanib 
bormoqda. “Tarbiya qancha mukammal bo‘lsa, xalq shuncha baxtli yashaydi”, deydi 
donishmandlar. Tarbiya mukammal bo‘lishi uchun esa bu masalada bo‘shliq paydo bo‘lishiga 
mutlaqo yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi”
1
, deb ta’kidladilar.
Bugungi kunda yoshlarimiz tarbiyasiga e’tiborli bo‘lishimiz, oila muqqadas ekanligini 
yoshlar ongiga sindirish, har bir oilada onalik va bolalikni har taraflama ijtimoiy-iqtisodiy, 
huquqiy jihatdan muhofaza qilishga katta e’tibor qaratilayotganligi buning isbotidir.
Jamiyatimizdagi har bir oilaning tinch-totuv yashashi, ma’naviy jihatdan boy bo‘lishi, 
oilalardagi farzandlarning buyuk ajdodlarimiz singari diniy va dunyoviy bilimlarga ega bo‘lgan 
yetuk inson qilib tarbiyalash oldimizda turgan eng asosiy maqsaddir. Albatta, bu jarayonda 
har bir oiladagi ota-ona o‘z majburiyatlarini esdan chiqarmagan holda har taraflama o‘rnak 
bo‘lishi muhimdir. Milliy urf-odatlarimiz, an’analarimiz va qadriyatlarimiz asosida 
mehribonlik, oqibatlilik, hurmat va ehtirom kabi xislatlarni yosh avlodning ongiga singdirish 
lozimdir.
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning “Kamolot” YIHining IV qurultoyidagi nutqi.1-iyul, 2017. 
272

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/5 
Bugungi kunda mamlakatimizda oila masalasi davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgani 
bejiz emas, albatta. Zero, yurt taraqqiyotining tamal toshi jamiyatimizning asosiy bo‘g‘ini 
bo‘lmish oilada qo‘yiladi. 
Oila shunday muqaddas makonki, unda hayotning davomiyligini ta’minlovchi shaxs 
shakllanadi, etnik madaniyat, urf-odatlarimiz, axloqiy va ma’naviy qadriyatlarimiz saqlanadi, 
rivojlantiriladi, jamiyat taraqqiyotini belgilovchi iqtisodiy va madaniy hayot poydevori 
mustahkamlanadi. 
Oilaning asosiy ijtimoiy, ma’naviy, axloqiy va psixologik vazifalarini qisqacha tahlil qilib 
ko‘radigan bo‘lsak, bolada shakllanadigan barcha hissiy, ruhiy tuyg‘ular: mehribonlik, 
oqibatlilik, o‘ziga va atrof-muhitga nisbatan mas’uliyatlilik kurtaklari oilada namoyon bo‘ladi. 
Oila o‘z vazifasini lozim darajada amalga oshirishi uchun uni tegishlicha, ma’rifiy-metodik 
qurollantirish, ijtimoiy-ma’naviy tadbirlarni o‘tkazish yo‘li bilan unga yordam berib borish 
zarur.
1
O‘zbek oilalarida keng tarqalgan halollik, to‘g‘rilik, birovlar haqiga xiyonat qilmaslik, 
xayr-ehson, saxovat va muruvvat, tejamkorlik va isrofgarchilikka yo‘l qo‘ymaslik kabi 
fazilatlar milliy va diniy qadriyatlar zamirida shakllangan va ular oilaviy tarbiya natijasida ota-
onalardan bolalarga o‘tib, ularning ma’naviy dunyosini boyitgan. 
Oilaning muhim vazifalaridan yana biri kommunikativlik bo‘lib, uning mazmunini oila 
a’zolarining o‘zaro aloqalari, ommaviy axborot vositalari bilan oila a’zolari o‘rtasidagi yaqin 
aloqani ta’minlash, tevarak-atrofdagi tabiatni, ijtimoiy muhitni idrok qilish kabi masalalar 
tashkil etadi. Keyingi yillarda yoshlarni har tomonlama barkamol qilib tarbiyalashda 
ommaviy axborot vositalarining ta’siri katta bo‘lmoqda. Yoshlarning ko‘rgan-eshitgan, 
o‘qigan narsalarini o‘zlashtirishlarida va tegishli xulosalar chiqarishlarida oila ham 
vositachilik vazifasini bajarishi lozim. 
Oiladagi o‘zaro munosabatlarda va turmushda go‘zallikka e’tibor berish ham alohida 
ahamiyatga egadir. Agar ota-ona va oiladagi kattalar o‘zaro munosabatlarida go‘zallikka 
e’tibor bersalar, oila muomalasida ahillik, samimiyat, hurmat bo‘lsa, shu oilada 
tarbiyalanayotgan farzandlar xulqida yuqoridagi kabi axloqiy fazilatlar tarkib topib boradi. 
Demak, oiladagi estetik tarbiya ota-onalar va boshqa katta kishilarning o‘zaro to‘g‘ri 
munosabatidan boshlanishi kerak.
2
Demak, oila haqidagi aniq tasavvurga ega bo‘lishimiz zarurdir. Buning uchun oilaning 
baxtli va saodatli yashash sirlarini, ota-ona va er-xotinning oiladagi vazifalarini, oiladagi 
shaxslararo munosabatlarni va shu bilan birga psixologik bilimlarni, Qur’oni Karim va 
hadislarda keltirilganidek, inson bir-birini va oila sha’nini himoya qilish hamda farzandlarini 
tarbiyalash yo‘l-yo‘riqlarini o‘rgatib borish darkordir.
Nikohga va yaqin qarindoshlikka asoslangan axloqiy mas’uliyat, o‘zaro hurmat, 
tushunish va mehr-muhabbat umumiyligi bilan bog‘langan kichik ijtimoiy guruh oila 
deyiladi.
3
Oila: 
• birinchidan, qurilayotgan paytidayoq ikki kishi uchun bir umrga va keyinchalik 
avlodlar davom ettirishi kerak bo‘lgan maskan sifatida qaraladi; 
• ikkinchidan, oilada o‘zaro munosabatlarning bir necha turi amalga oshadi, ya’ni ota-
ona bilan farzand, er bilan xotin, qaynona bilan kelin, farzandlar orasida va boshqalar; 
1
Oilaviy tarbiya saboqlari 5-b. 
2
Oilaviy tarbiya saboqlari. 10-11-b. 
3
Yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash: baxtli oila sari. 5-b. 
273

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/5 
• uchinchidan, oiladagi barcha munosabatlar zaminida salbiy yoki ijobiy holatlar yuzaga 
keladi, ya’ni oila a’zolarining bir-
birlariga ta’siri tufayli ularda yaxshi xislatlar yoki yomon xislatlar shakllanishi mumkin. 
Oila jamiyatning eng muhim va mustahkam bo‘g‘inidir. Oila inson hayotiga to‘kislik 
bag‘ishlaydi, oila insonga baxt keltiradi. 
Shaxs oilada kamol topadi. Xuddi shu dargohda uning birinchi quvonchi va tashvishlari 
yuzaga keladi. Inson oila deb ataluvchi binoning faqat poydevorini qo‘yish bilangina 
cheklanmasdan, balki uning so‘nggi g‘ishti qo‘yilguncha ham javobgardir. 
Oila bu har bir odam uchun tug‘ilish, yashash dargohidir. Oila asli arabcha “ayolmand, 
niyozmand” ma’nolarini anglatuvchi “oila” so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, o‘zbek tilining izohli 
lug‘atida bu so‘zning “er-xotin, ularning bola-chaqalari va yaqin tug‘ishganlaridan iborat 
xonadon, birga yashovchilar” tushunchasini anglatishi qayd etilgan. 
Taniqli psixolog va psixoterapevt Virjiniya Satir oilaga quyidagicha ta’rif beradi: “Oila – 
butun olamning mitti koinoti. Uni tushunish uchun oilani bilish yetarlidir. Undagi mavjud 
hukmronlik, intimlik, mustaqillik, muomala ko‘nikmalarining namoyon bo‘lishi – hayotdagi 
ko‘plab hodisalar mohiyatini tushunib yetish kaliti. Agar biz dunyoni o‘zgartirmoqchi 
ekanmiz, dastavval, oilani o‘zgartirish zarur”. 
Yuqoridagi ta’riflardan kelib chiqib, oila bu er va xotinning, o‘z xohish istagi bilan bir 
umr davomiylik asosida uni asrab-avaylab, bir-biriga ishonch, mehr, hurmat, muhabbat bilan 
qurilgan jamiyatning bir bo‘lagidir.
Oilaning asosiy vazifalari iqtisodiy, reproduktiv, tarbiyaviy, rekreaktiv, kommunikativ, 
regulyativ (boshqaruv), felisitologik vazifalardir. Har bir vazifa oilaning mustahkamligi, 
ijtimoiylashuvi, uning iqtisodiy ta’minoti, farzandlarning tarbiyasi, oiladagi shaxslararo 
munosabatlarning izchilligi, oiladagi har bir shaxsning baxtli hayot kechirishida o‘rni 
beqiyosdir.