Issn 2181-9580 toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

Literature
 
Annotation. 
This article is aimed at identifying linguistic tools in the field of linguistic-
cognitive and linguistic-cultural relations, which today are the most important studies, 
especially linguists. In particular, it is devoted to the study of analytical data related to the 
natural language. 
Key words: 
linguoculturology, ecolinguistics, cognitive linguistics, linguistics, linguistic 
tools, grammar. 
 
Til orqali muloqot qilish ma’lum bir modellar asosida o‘ziga xos til haqidagi ma’lumotni 
talab qiladi. Va ular hamsuhbatlar ongida o‘zgacha ma’no kasb etishi mumkin. Dunyo 
tilshunosligi tilda xalq tasavvurlari va dunyoqarashining aks etishi masalasiga hamisha 
qiziqib kelgan. Shu boisdan fanimizning har bir bosqichida bu masalaga doir qator 
tadqiqot ishlari olib borilgan va bu muammo bilan tilshunoslikning alohida yo‘nalishlari 
shug‘ullangan. Zamonaning xarakteristikasi bo‘lgan globallashuv xalqlarning o‘ziga 
xosligiga muayyan ta’sir o‘tkazib kelayotgani turli soha olimlari tomonidan qayd etiladi. 
Mamlakatimiz tilshunosligida ham tilning milliy madaniyat va ma’naviyatni o‘z birliklarida 
saqlash hamda namoyon qilishi muammolari markaziy o‘rinni egallamoqda. Bunda til, 
milliy madaniyat, millat mentaliteti, milliy dunyoqarash va ma’naviyat yaxlitlikda talqin 
qilinadi. 
Dunyo tilshunosligi so‘nggi o‘n yillikda jadal ravishda rivojlanib bormoqda. 
Tilshunoslikda yangi lingvokulturologiya, ekolingvistika, kognitiv lingvistika kabi yo‘nalishlar 
paydo bo‘ldi. 
Zamonaviy dunyo tilshunosligida turlicha lingvomadaniyatlar doirasida axborotning 
in’ikos etish shakllarini va lisoniy vositalarini lingvokognitiv va lingvomadaniy yo‘nalishlarda 
aniqlashga qaratilgan sohalar yetakchi o‘ringa ko‘tarilmoqda. Jumladan, inson omili ham 
hozirgi paytda olamni bilishda, anglashda hal qiluvchi ahamiyat kasb etmoqda. Shu sababli 
antropotsentrik yondashuv bugungi kun tadqiqotlarining, xususan, tilshunoslikning ham eng 
muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi, chunki antropotsentrizm bevosita tilning 
mohiyatiga dahldor hodisalarga asoslangan. 
A.A.Abduazizovning qayd etishicha, kognitiv tilshunoslik “o‘zaro bir-birlari bilan bog‘liq 
bo‘lgan kognitiv fonologiya, kognitiv grammatika, kognitiv semantika” yo‘nalishlarini o‘z 
ichiga oladi. Kognitiv tilshunoslikning bugungi kun taraqqiyoti bosqichida konseptual 
tahlilning ko‘plab muammolari hal qilinmoqda, inson ongini tadqiq qilish borasida izlanishlar 
olib borilmoqda.
256

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/5 
Kognitiv lingvistikada konsept til birliklarining ma’nosi bilan bog‘liq holda o‘rganiladi va 
shunga binoan tafakkur birligi sifatida qaralayotgan konseptni qoliplashtirishda til birliklariga 
tayaniladi.
Til ijtimoiy hodisa bo‘lib, u inson hayotida nihoyatda muhim o‘rin egallaydigan 
hodisadir. Kishining butun hayoti til bilan bog‘langan bo‘lib, til yordamida kishilar o‘zaro fikr 
almashish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Shu bilan birga, inson tili nihoyat darajada murakkab, 
bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan sifatlarni o‘ziga mujassamlashtirgan hodisadir. Til 
birliklaridan foydalanish ko‘p hollarda nolisoniy ijtimoiy-ruhiy (sotsial-psixik) tomonlar bilan 
bog‘liq bo‘lganligi sababli, tilni ijtimoiy hodisa sifatida o‘rganuvchi sotsial tilshunoslikdan 
(ijtimoiy tilshunoslikdan) farqli o‘laroq lisoniy birliklarning nutqda yashash shart-sharoitlarini 
o‘rganuvchi maxsus fan lingvistikaning yangi sohasi sotsiolingvistika shakllanganligi bejiz 
emas.
Zamonaviy tilshunoslik nuqtayi-nazardan sotsiolingvistika quyidagi ma’nolarda 
ishlatiladi:
1) til va jamiyat o‘rtasidagi o‘zaro munosabat, ya’ni jamiyat hayoti va rivojlanishida 
tilning roli va aksincha, tilning rivojlanishida jamiyatning ahamiyati; 
2) tilda millatning ijtimoiy guruhlanishi munosabati bilan bo‘ladigan farqlar.
Sotsiolingvistika faqat tilshunoslik va jamiyatshunoslik fanlari orasidagi munosabatlarni 
emas, balki, falsafa, ijtimoiy psixologiya va etnografiyaga oid sohalarni ham qamrab oladi.
Har bir shaxs muloqot jarayoniga kirishar ekan fikrini, his-tuyg‘usini, munosabatini 
yozma yoki og‘zaki shaklda bayon etish jarayonida uning oldida maqsad turadi. Bu maqsad 
so‘zlashuvchining boshqalar uni tushunishi, anglashidan iboratdir. So‘zlovchi va 
tinglovchining bir-birini tushunishi va anglashi faqat ular uchun umumiy asos mavjud 
bo‘lganidagina amalga oshishi mumkin. Shuning uchun lison qanchalik ijtimoiy, so‘zlovchi va 
tinglovchi uchun umumiy, majburiy bo‘lsa, nutq ham ular uchun shunday umumiy va ijtimoiy 
bo‘ladi. Ammo lisoniy tizimda ayni bir xil mazmun va munosabatni ifodalashning yuzlab 
omillari mavjud.
Zamonaviy ilm-fan ko‘psonli va turli-tuman belgili tizimlarsiz mavjud bo‘la olmaydi. 
Aynan shular tufayli inson hayotining turli sohalaridagi murakkab jarayonlarni boshqarish 
mumkin. 
Til dastavval ma’lum bir hissiyotlar natijasida paydo bo‘lgan to‘g‘ri harakatni bajarishga 
undaydi. Avstriyalik faylasuf L.V.Vittenshteynnning fikricha, bunday xatti-harakat uchun 
ushbu tilda gaplashuvchilarda mana shu hissiyotga nisbatan umumiy reaksiya hosil bo‘lishi 
lozim. Til jamiyatining tajribalarini aks ettiruvchi so‘zlar ma’nosi insonga dunyoni 
konvensional (kelishilgan, hamma uchun umumiy) idrok etish imkoniyatini beradi. So‘zning 
belgi sifatidagi vositali vazifasi, aslida, shundan iborat. Tilda qayd etilgan va tizimlashgan 
ko‘plab ajdodlarimiz tajribasi insonning uni o‘rab turgan dunyo haqidagi tasavvurlarini o‘zida 
shakllantiradi. 
Ma’lumki, borliqni qismlarga ajratish har bir tilda turlicha amalga oshiriladi, chunki 
fikrning asosiysini o‘zining takrorlanmas milliy o‘ziga xosliklariga ega bo‘lgan til tashkil etadi. 
Til ijtimoiy individ sifatidagi insonning uzoq muddatli belgi-tushunchalardan hosil 
bo‘lgan xotirasidir. U yangi bilimlarni yodda saqlash va yig‘ilgan ijtimoiy ko‘nikmalarni 
muloqot chog‘ida boshqalar bilan o‘rtoqlashish uchun zarur. 
257

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/5 
Pragmatik nuqtayi nazardan til inson faoliyatini amalga oshirish quroli sifatida 
o‘rganiladi. Ma’lum bir axborotni uzatish vositasi bo‘lgani holda til muloqot chog‘idagi 
kommunikantlarga ta’sir o‘tkazadi. Bunda til inson faoliyatida uning xatti-harakatlarini 
ma’lum darajada tartibga soluvchi belgili vositalar tizimi sifatida qaraladi. 
Axborotning pragmatik xususiyati uning qiymati bilan belgilanadi. Har qanday 
axborotning qiymati, ya’ni uning pragmatik darajasi axborotning qo‘yilgan maqsadni 
qanchalik amalga oshira olgani bilan bog‘liq. Chunki muloqot konkret kommunikativ maqsad 
(intensiya) bilan bevosita bog‘liq. Bu mana shunday talablarga javob beruvchi til vositalarini 
tanlashda maxsus strategiyani talab qiladi. 
Inson o‘z oldiga qo‘ygan barcha vazifalarni til yordamida muloqot qilish orqali hal qiladi, 
yoqimli muloqot qila bilish esa qadim zamonlardan san’at hisoblanadi. Hayotda duch 
kelinadigan muammolarni hal qilish ko‘proq ularni muhokama qilish, boshqalarga 
tushuntirib bera olish bilan chambarchas bog‘liq. Buning uchun esa til bilish zarur. 
Tilni mukammal o‘rganish juda oson ishdek tuyuladi, go‘yoki til voqea-hodisalarni idrok 
etish jarayonida o‘z-o‘zidan o‘rganib qolinadigandek. Shu sababli bo‘lsa kerak, ko‘pchilik ona 
tilida muloqot yuritish qobiliyatini rivojlantirishga ahamiyat bermaydi. Lekin turli 
vaziyatlarda kishilar bu ishni amalga oshirishga ojiz ekanliklarini sezdirib qo‘yadilar. Masalan, 
turli marosim va yig‘ilishlarda so‘zga chiquvchilar ko‘pincha cho‘chib, ikkilanib turadilar, men 
emas, balki falonchi so‘zlasa yaxshiroq bo‘larmidi, degan fikrni bildiradilar. Bunday holat 
bolalarda ham seziladi. Ularga ish buyurilganda, topshiriq muloqot bilan bog‘liq bo‘lgan 
hollarda «Men qanday qilib aytaman?», «Nima deyman?» — deb so‘raydilar. Kattalar ham, 
bolalar ham muloqot bilan aloqador bo‘lmagan ishlarni bajarishni afzal ko‘radilar. Sababi, 
muloqot aqliy, ruhiy va boshqa bir qator qiyinchiliklarga boy bo‘lgan murakkab jarayonligidir. 
Chunki muloqot jarayonida kishining tilni qay darajada bilishi yaqqol ko‘zga tashlanadi.
Afsuski, shunday mas’uliyatli vazifa – kommunikativ layoqatni boshqalarga taqlid qilish 
yo‘li bilan egallash odat tusini olgan. Ta’lim muassasalarida, asosan, muloqot vositasi 
hisoblanmish til materialiga e’tibor qaratiladi. Vaholanki, nutq madaniyatini rivojlantirish va 
muloqot qobiliyatini yuksaltirish alohida ahamiyatga ega. Chunki, shaxsning nutqiga qarab 
uning umumiy madaniyati, o‘qimishliligi, ishbilarmonlik darajasi va qator boshqa 
xususiyatlariga baho berish mumkin. Ruhshunoslarning ta’kidlashlaricha, muloqotning 
to‘g‘ri va unumli yuritilishi ishlab chiqarish unumini 20 foizgacha orttirar ekan.
Tilni to‘la egallash, o‘z navbatida, mashaqqatli va cheksiz jarayondir. Bu ishga astoydil 
bel bog‘lagan inson tilda o‘zi o‘rganishi va o‘zlashtirishi kerak bo‘lgan so‘z, ibora va nutq 
vositalarining o‘rni beqiyos ekanligini his etib boradi. Shu o‘rinda chinakam til sohibi bo‘lish 
uchun nimalarga e’tibor qaratilmog‘i lozim, degan savol tug‘ilishi tabiiy. Dunyo rang-barang, 
ko‘p qirrali va sermazmun bo‘lgani kabi tilning qirralari ham turlicha namoyon bo‘ladi. 
Kishilarning so‘z boyligiga, chiroyli iboralar va o‘xshatishlardan foydalanishiga qarab ham 
qanday til sohibi ekanligini baholash mumkin. 
Ba’zi kishilar yozma nutq ustasi bo‘lsalar, boshqalar og‘zaki nutqni afzal ko‘radilar. 
Shundan kelib chiqqan holda, til o‘rganuvchilarga maslahat sifatida ular bosib o‘tishi lozim 
bo‘lgan bosqichlarni sanab o‘tish maqsadga muvofiqdir.